***

Η απώθηση της αλήθειας στον βιωματικό πυρήνα της νεύρωσης

Β' Έκδοση ΜΕ ΠΡΟΣΘΗΚΗ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΟΣ

Εκδόσεις Αρμός

***

Λίγα λόγια για το συγγραφέα

Ο Ιωάννης Κορναράκης γεννήθηκε στον Πειραιά το 1926. Σπούδασε θεολογία στη θεολογική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, Ψυχοπαθολογία και θεραπευτικές κλινικές εφαρμογές στην Πανεπιστημιακή Ψυχιατρική Κλινική του Ιnnsbruck, Χριστιανική Παιδαγωγική και Ποιμαντική στο Πανεπιστήμιο του Strasbourg και Ψυχολογία του Βάθους και ποιμαντική φροντίδα των ψυχασθενών στη Ρωμαιοκαθολική Σχολή του Πανεπιστημίου του Μunster. Το 1960 υπέβαλε διδακτορική διατριβή στη θεολογική Σχολή του Α.Π.Θ. με θέμα Η βίωσις του πάθους κατά την διδασκαλίαν της Αγίας Γραφής. Το 1966 έλαβε από την ίδια Σχολή τον τίτλο του υφηγητή με την εργασία του Η νεύρωσις ως αδαμικόν πλέγμα. Συμβολή εις την Ποιμαντικήν θεολογίαν. Το 1968 εξελέγη εντεταλμένος Υφηγητής και το 1974 Έκτακτος Καθηγητής από την ίδια Σχολή με ανάθεση της διδασκαλίας του μαθήματος της Ποιμαντικής Ψυχολογίας. Το 1978 εξελέγη Τακτικός Καθηγητής στην Έδρα της Ποιμαντικής Ψυχολογίας και Εξομολογητικής της θεολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών όπου και υπηρέτησε μέχρι το 1993.

***

Λίγα λόγια για το βιβλίο

Το πρόβλημα, το όποιο προσεγγίζει ό συγγραφέας με το βιβλίο αυτό, άφορα στην δυνατότητα του ατόμου να αθετεί την αλήθεια, κατά τον διάλογο του με τα διλήμματα και τις υπαρξιακές του επιλογές, λόγω του ισχυρισμού του δικαιώματος της προσωπικής του ελευθερίας να αυτοπροσδιορίζεται κατά το δοκούν.

Μερικά από τα κύρια ερωτήματα πού ψηλαφούν την προβληματική της δυνατότητας αυτής είναι και τα πιο κάτω:

-           Ποια μπορεί να είναι η σχέση της αλήθειας, ως αξιολογικού μεγέθους της υπάρξεως, με το δικαίωμα της ελευθερίας χωρίς όρια;

-           Πόσο εφικτό είναι στον ανθρώπινο ψυχοδυναμισμό να αθετεί την αλήθεια, χωρίς τον κίνδυνο της διαφυγής στη νεύρωση;

-           Ποιες ψυχοδυναμικές λειτουργίες του ατόμου αντιτάσσονται στην αθέτηση της αλήθειας, μπλοκάροντας το στον φαύλο υπαρξιακό κύκλο της δομής του νευρωτικού συμπτώματος;

-           Ποιο είναι το «παράλογο» εκείνο σύμπλεγμα του ψυχοδυναμικού πυρήνα της νεύρωσης, το όποιο, την στιγμή πού απωθείται στο ασυνείδητο, κυριαρχεί συγχρόνως απόλυτα στις λειτουργίες του συνειδητού;

-           Σε ποιο βαθμό η νεύρωση, ως καρπός της απώθησης της αλήθειας, αποτελεί τον κεντρικό ψυχοδυναμικό άξονα της σύγκρουσης του ατόμου με τον εαυτό του;

-           Πότε η νεύρωση έχει αρνητικό χαρακτήρα και πότε θετικό;

-           Ποιο είναι το ψεύδος πού υπηρετεί και ποια αλήθεια υποκρύπτει;

***

Κεφάλαιο Δεύτερο

ΣΧΕΣΗ ΤΗΣ ΑΜΑΡΤΙΑΣ ΤΟΥ ΑΔΑΜ ΠΡΟΣ ΤΗ ΝΕΤΡΩΣΗ

1. Η νευρωτική συμπεριφορά του Αδάμ

Ο Αδάμ, με τη βρώση του καρπού από το απαγορευμένο «ξύλον του γινώσκειν καλόν και πονηρόν»(1), παρέβη την εντολή του Θεού κι έτσι έγινε ένοχος απέναντι του. Θα μπορούσε βέβαια να υπάρχει παράβαση χωρίς ενοχή, αν ο Αδάμ, τρώγοντας από τον καρπό του δέντρου αυτού, δεν γνώριζε τί έκανε. Η γνώση όμως της εντολής του Θεού συνιστά ήδη τη βάση της ένοχης του. Γιατί αυτός, γνωρίζοντας την εντολή του Θεού και «Από της ιδίας επιθυμίας ελκόμενος και δελεαζόμενος»(2), αποφασίζει ελεύθερα την παράβαση αυτή. Γι' αυτό «η επιθυμία αυτού συλλαβούσα τίκτει αμαρτίαν»(3). Ο Αδάμ επομένως είναι ένοχος.

Τί σημαίνει άραγε ψυχολογικά για τον Αδάμ ενοχή; Μπορούμε ασφαλώς να αντιληφθούμε ότι σημαίνει μια νέα ψυχική κατάσταση, την οποία προηγουμένως, μέχρι τη στιγμή της παράβασης, την αγνοούσε τελείως. Ήταν άγνωστη σ' αυτόν η πικρή γεύση της αμαρτίας και γι' αυτό, κατά τη στιγμή της παράβασης, διέθετε απόλυτη ψυχική καθαρότητα, η οποία του εξασφάλιζε αδιατάρακτη ψυχική γαλήνη. Η παράβαση ωστόσο του δημιουργεί νέα ψυχική κατάσταση. Η ψυχολογική δηλαδή απήχηση της παράβασης του γίνεται αισθητή στον ψυχικό του κόσμο περίπου σαν ένας «σεισμικός» κλονισμός, σαν έντονη συγκινησιακή κατάσταση. Αυτό πρέπει να δεχθούμε αν θυμηθούμε ότι η αμαρτία του Αδάμ δεν είναι μια αμαρτία πού διαπράττεται σε κατάσταση αμαρτίας, όπως κάθε αμαρτία όσων αμαρτάνουν μετά από αυτόν. Η αμαρτία του Αδάμ, είναι η αμαρτία, δηλαδή με την παράβαση του εγκαθιστά μέσα του και γενικά στον ηθικό και φυσικό κόσμο το κράτος της αμαρτίας και επομένως αυτή, ως πρώτη εμπειρία, έπρεπε πράγματι να βιωθεί ως ισχυρότατος ψυχικός κλονισμός, ως εξαιρετικά δυσάρεστη συγκινησιακή κατάσταση. Έτσι η αθέτηση της εντολής του Θεού βιώνεται από τον Αδάμ ως αθέτηση των επιταγών της ηθικής συνείδησης του, του δημιουργεί δε συγκλονιστικά δυσάρεστη ψυχική κατάσταση. Τί έπρεπε να πράξει στην κατάσταση αυτή;

Η μόνη ορθή οδός που έπρεπε ν' ακολουθήσει για να επανέλθει κοντά στον Θεό, ήταν η οδός της ευθείας ομολογίας της ένοχης του και της αιτήσεως συγγνώμης εκ μέρους του Θεού. Εφ' όσον ο Θεός έδωσε απαγορευτική εντολή, η πιθανότητα της παραβίασης της από τον ηθικά και πνευματικά τελειούμενο και ασκούμενο άνθρωπο ήταν κάτι φυσικό, λαμβανομένης υπ' όψιν όχι μόνο της ανθρώπινης ελευθερίας, αλλά κατ' εξοχήν της οίκοθεν νοούμενης ανθρώπινης αδυναμίας. Οπωσδήποτε λοιπόν, εφ' όσον δόθηκε εντολή, η παράβαση ήταν κάτι πού δεν αποκλειόταν κι έτσι, θα μπορούσε να πει κανείς, δεν επρόκειτο ίσως να αποτελέσει έκπληξη. Γι' αυτό το λόγο, η ευθεία ομολογία της ένοχης του Αδάμ και η εν μετάνοια και συντριβή αίτηση συγγνώμης από τον Θεό ήταν η μόνη φυσική και ορθή οδός της επιστροφής του στον Θεό, η οποία σε καμιά περίπτωση δεν έπρεπε να τον δυσκολέψει ψυχολογικά. Ο Αδάμ όμως δεν ακολουθεί την φυσική και ορθή οδό της επιστροφής στον Θεό. Αυτό από μόνο του επρόκειτο να αποτελέσει την πιο τραγική εμπειρία της ανθρώπινης προσωπικότητας. Αντί της ευθείας ομολογίας και της αιτήσεως συγγνώμης επιλέγει η Αδάμ την διεστραμμένη και δύσβατη οδό της απώθησης της ένοχης και επομένως της αποφυγής αιτήσεως συγγνώμης εκ μέρους του Θεού. Όπως είναι γνωστό, στη σχετική περικοπή της Π.Δ. πουθενά δεν εμφανίζεται η Αδάμ μετανοημένος και συντριμμένος για την αμαρτία του. Λόγω δε της απροσδόκητης αυτής συμπεριφοράς του Αδάμ, και σύμφωνα με όσα εκθέσαμε πιο πάνω για την νεύρωση, μπορούμε να πούμε πώς όλη η συμπεριφορά πού επέδειξε μετά την παράβαση, υπαγορευμένη από την απώθηση, είναι στην ουσία «νευρωτική» συμπεριφορά. Η διαπίστωση αυτή μπορεί εύκολα να θεωρηθεί έγκυρη, δεδομένου ότι σήμερα μπορούμε οπωσδήποτε, κάτω από το φως των θεωριών περί νευρώσεως και γενικά των πορισμάτων της ψυχολογίας του Βάθους, να επιχειρήσουμε μια ψυχολογική εξήγηση της συμπεριφοράς του Αδάμ και να διαπιστώσουμε τον νευρωτικό χαρακτήρα της. Μάλιστα αυτό μπορεί να συμβεί παρά το γεγονός ότι το κείμενο της Αγίας Γραφής περιορίζεται στις βασικές γραμμές του συγκλονιστικού γεγονότος της πτώσης του ανθρώπου και δεν παρέχει τη δυνατότητα, με μια πλουσιότερη περιγραφή, για μια λεπτολόγο ψυχολογική εμβάθυνση στο αδαμικό δράμα. Παρά ταύτα, τα εξαιρετικά λίγα στοιχεία πού αναφέρονται από αυτήν, επαρκούν πλήρως για ψυχολογική εξήγηση της «νευρωτικής» συμπεριφοράς του Αδάμ.

Πρώτον, η έντονη συγκινησιακή κατάσταση του Αδάμ πού σημειώσαμε πιο πάνω, και οφειλόταν στην πρώτη εμπειρία της αμαρτίας, συμπίπτει απόλυτα προς ό,τι χαρακτηρίζεται σήμερα αφιθυμία (Affekt). Η ψυχική αυτή κατάσταση, κατά τον Wundt(4), όπως και κατά τη σύγχρονη γενικά ψυχολογία, οφείλεται στην ισχυρή διέγερση του συναισθήματος εξ αιτίας ισχυρού ερεθίσματος. Άλλα η διέγερση αυτή δημιουργεί στη φυσιολογική πορεία της νοητικής λειτουργίας ανωμαλία, η οποία πάλι επιδρά στο συναίσθημα. Έτσι δημιουργείται ψυχολογικά ένας circulus vitiosus, αποτέλεσμα του οποίου είναι μια ψυχική «διαταραχή», ιδίως στην περίπτωση κατά την οποία το γενεσιουργό αίτιο της αψιθυμίας αποτελεί παρατεινόμενη κατάσταση. Στην περίπτωση του Αδάμ, εφ' όσον η «διαταραχθείσα» ψυχική κατάσταση του οφείλεται στην απώθηση του αισθήματος της ένοχης, το αίτιο αυτό δεν αποτελεί ερέθισμα της στιγμής, αλλά εμπεδωμένη κατάσταση. Γιατί η απώθηση του αισθήματος της ένοχης, η άρνηση δηλαδή να ομολογήσει το σφάλμα του και η επιστράτευση δικαιολογιών για να καλύψει την απώθηση, μαρτυρούν για την κατάσταση αυτή, πού μάλιστα είναι εμπεδωμένη.

Το κύριο εξωτερικό χαρακτηριστικό γνώρισμα της πιο πάνω ψυχικής «διαταραχής» του Αδάμ, η οποία προέκυψε από την απώθηση του αισθήματος της ένοχης του, είναι ο φόβος. Στο κάλεσμα του Θεού: «Αδάμ, που ει;» αυτός απαντά: «της φωνής σου ήκουσα περιπατούντος εν τω παραδείσω και εφοβήθην, ότι γυμνός ειμί, και εκρύβην»(5). Τα λόγια αυτά είναι τα πρώτα πού βγαίνουν από το στόμα του Αδάμ μετά την πτώση και γι΄ αυτό εκφράζουν κατά τρόπο δραματικό την τραγική κατάσταση στην οποία έχει περιέλθει. Γιατί ομολογεί ότι «εφοβήθην» και ως αιτιολογία του φόβου του προβάλλει τη γυμνότητα του. Πράγματι, μετά την παράβαση της εντολής, ο αμαρτήσας πρωτόπλαστος αισθάνεται πνευματική γυμνότητα, πού αυξάνεται από το γεγονός της απώθησης του αισθήματος της ένοχης. Ποια δικαιολογία μπορεί να προβάλει μετά την άρνηση της ομολογίας της ένοχης; Ασφαλώς καμιά. Μπροστά του υπάρχει ένα φοβερό κενό και η αψιθυμία, η συγκινησιακή κατάσταση πού προκλήθηκε από τη φωνή του Θεού του προκαλεί τέτοια σύγχυση, ώστε ενώ με την προβαλλόμενη δικαιολογία προσπαθεί να καλυφθεί, αποκαλύπτει έντονα την πνευματική του γυμνότητα και την έλλειψη δικαιολογίας. Το γεγονός αυτό δείχνει ότι ο φόβος του Αδάμ δεν είναι ο απλός φόβος πού προκαλείται ξαφνικά από την απειλή κάποιου εξωτερικού κινδύνου(6). Ο φόβος αυτός δεν έχει κάποιον ιδιαίτερο χαρακτήρα πού να εκφράζεται με τη σύγχυση αυτή του Αδάμ. Ο φόβος δηλαδή του Αδάμ είναι άγχος μπροστά στον ζώντα Θεό. Είναι νευρωτικό άγχος.

Ο νευρωτικός αυτός χαρακτήρας του φόβου του Αδάμ είναι εύκολο να εξηγηθεί και να κατανοηθεί αν αναλύσουμε τη «δομή» του σύμφωνα με τη θεωρία του καθηγητή August Vetter, πού αναφέρεται στη «ζωική πολικότητα» της ανθρώπινης προσωπικότητας. Κατά τον διαπρεπή καθηγητή του Μονάχου, η θεώρηση της προσωπικότητας του ανθρώπου υπό το πρίσμα της ψυχικής δομής, δείχνει ότι το ένστικτο αποτελεί το ζωτικό κέντρο πού συνδέει ρυθμιστικά τις παρορμητικές ωθήσεις της προσωπικότητας με τις εντυπώσεις πού προέρχονται από τις αισθήσεις. Το ένστικτο δηλαδή αποτελεί την ασφαλιστική δικλείδα πού συνδέει τη σχέση των ορμεμφυτικών δυνάμεων της προσωπικότητας αφ' ενός και του αισθητικού οπτικού πεδίου της (sinnliche Merkfeld)(7)αφ' ετέρου. Εάν επομένως το ένστικτο αδυνατίσει και γίνει ανίκανο να ρυθμίσει τις σχέσεις μεταξύ των δύο «ζωικών» πόλων της προσωπικότητας, επέρχεται αποσύνδεση όρμων και αισθήσεων κι έτσι αύτη πέφτει στο χάος των αισθήσεων και στη δαιμονική κυριαρχία των όρμων της(8). Και οι δύο πόλοι στρέφονται τότε ο ένας εναντίον του άλλου και συντελούν στη δημιουργία μιας ιδιάζουσας σύγκρουσης, η οποία από το «ζωικό» πεδίο μεταφέρεται, όπως είναι φυσικό, στο ψυχικό πεδίο. Μάλιστα είναι χαρακτηριστικό, κατά τον Vetter, ότι η εξασθένηση του ενστίκτου και επομένως ο χωρισμός των δύο «ζωικών» πόλων προκαλεί άγχος. Αυτό είναι κυρίως ο συνέπεια της απώλειας του αισθητικού οπτικού πεδίου και του πεδίου δραστηριότητας του ατόμου. Το τελευταίο αυτό με την εξασθένηση του ενστίκτου, αφού περιπέσει στην αναρχία των όρμων και των αισθήσεων, χάνει από μπροστά του το περιβάλλον ως «αισθητικό οπτικό πεδίο» και ως πεδίο δραστηριότητας. Έτσι βρίσκεται κατ' ουσίαν μπροστά στο «τίποτε». Είναι δε γνωστό ότι το άγχος, σε σύγκριση προς το φόβο, γεννιέται από το «τίποτε» πού «εμφανίζεται» μπροστά στο άτομο. Και ο Αδάμ ακριβώς με την παράβαση αποκάλυψε εξασθένηση του ζωτικού κέντρου του ενστίκτου και απώλεια του περιβάλλοντος ως «αισθητικού οπτικού πεδίου» και πεδίου δραστηριότητας. Δεν μπόρεσε, με τη δύναμη του ενστίκτου, να διατηρήσει την αρμονική σχέση ορμών και εξωτερικών εντυπώσεων από τις αισθήσεις. Υποχώρησε στην ώθηση των ορμών πού αποδεσμεύθηκαν από την ασφαλιστική δικλείδα του ενστίκτου και παρέβηκε την εντολή τρώγοντας τον απαγορευμένο καρπό. Έτσι ο Αδάμ, μετά την παράβαση και κυρίως μετά την απώθηση του αισθήματος της ένοχης, βρίσκεται μπροστά σε φοβερό κενό πού του γεννά άγχος. Ο Αδάμ βρίσκεται, θα λέγαμε, σε απόγνωση. Κυριευμένος από το άγχος του και ευρισκόμενος σε μεγάλη σύγχυση, δεν γνωρίζει τί πρέπει να κάνει στη συνέχεια, ως φυσική συνέπεια της συγκλονιστικής παράβασης του. Πράγματι από μια άποψη βρίσκεται μπροστά στο «τίποτε».

Άλλα ο χωρισμός των δύο πιο πάνω «ζωικών» πόλων πού βιώνει ο Αδάμ, βιώνεται στην ουσία ως σύμπλεγμα. Γιατί, κατά τον Vetter, το σύμπλεγμα, από άποψη ψυχικής δομής, βιώνεται ως συγκλονιστικό βίωμα εντυπώσεων αφ' ενός και ως επιθετική διέγερση των όρμων αφ' ετέρου. Δεδομένου όμως ότι, επίσης κατά τον διαπρεπή καθηγητή, το σύμπλεγμα αποτελεί την ιδιάζουσα εστία νοσηρότητας των παρατεταμένων ψυχικών κρίσεων πού χαρακτηρίζονται ως «νευρώσεις», το άγχος του Αδάμ πού συνδέεται με το σύμπλεγμα αυτό είναι εν τέλει νευρωτικό άγχος.

Κι αν όμως θελήσουμε να αγνοήσουμε τη θεωρία του Vetter, και πάλι δεν είναι δύσκολο να διαπιστώσουμε τον νευρωτικό χαρακτήρα του άγχους του Αδάμ. Γιατί αν η απώθηση της ένοχης δεν εξαλείφει την ένοχη, τότε ασφαλώς την διπλασιάζει. Κι όταν κάποιος είναι δυο φορές ένοχος, η κλήση σε απολογία συμβαίνει να είναι εξαιρετικά δραματική. Προκαλεί βασανιστικό άγχος, αφού μάλιστα έπεσε κάποιος σε δίχτυ, σε «πλέγμα», από το όποιο δεν μπορεί να βγει. Το πλέγμα δηλαδή του Αδάμ πού δημιουργήθηκε στον ψυχικό του κόσμο είναι οπωσδήποτε συνδεδεμένο με το άγχος του, γιατί, όπως διδάσκει η ψυχολογία του Βάθους, σε τελευταία ανάλυση, η απώθηση του αισθήματος της ένοχης δημιουργεί πλέγμα, το όποιο προκαλεί αφόρητο άγχος.

Άλλα όπως σημειώσαμε ήδη, το πλέγμα αυτό του Αδάμ βρίσκεται πάντοτε σε συνάρτηση με το κάλεσμα του Θεού για απολογία, «Αδάμ, που ει;» Γιατί το κάλεσμα αυτό, ως ερέθισμα, αποτελεί τον «βιωματικό» πυρήνα του νευρωτικού άγχους του Αδάμ, το αίτιο της εκδήλωσης του νευρωτικού του πλέγματος. Αυτό είναι εύκολα κατανοητό, εφ' όσον το κάλεσμα αυτό είναι πού προκαλεί τη δραστηριότητα της ένοχης πού έχει απωθηθεί, δηλαδή τη συμπλεγματική συμπεριφορά του Αδάμ. Πράγματι. Κατά το χρόνο πού δεν ακούγεται η φωνή του Θεού, καμιά ταραχή δεν εκδηλώνει ο Αδάμ, κανένα άγχος. Δεν φαίνεται να αντιδρά συμπλεγματικά. Απ' ό,τι γνωρίζουμε από την Αγία Γραφή, δεν σπεύδει προηγουμένως να κρυφτεί, αλλά περιορίζεται μόνο να καλύψει τη σωματική του γυμνότητα. Όταν όμως «εν τω παραδείσω το δειλινόν», ακούγεται η φωνή του Θεού: «Αδάμ, που ει;», ως κάλεσμα σε απολογία, η ενοχή πού απωθήθηκε στο ασυνείδητο του Αδάμ αναλαμβάνει αμέσως τη συμπλεγματική της δραστηριότητα και έτσι μόνο προκύπτει άγχος και σύγχυση. Και τα δύο γίνονται ξεκάθαρα στην απάντηση πού δίνει ό Αδάμ στο κάλεσμα του Θεού, δηλαδή τη φυγή. Η φυγή μπροστά στον ζώντα Θεό είναι στην ουσία μια ανεπιτυχής προσπάθεια να λυθεί το πλέγμα του Αδάμ. Η φυγή του είναι ο μάταιος αγώνας να απομακρυνθεί από τη φωνή του Θεού και να απαλλαγεί από τις οδυνηρές συνέπειες στον ψυχικό του κόσμο από το αίσθημα ένοχης πού έχει απωθήσει. Ομολογεί βέβαια ότι «εκρύβην». Άλλα αυτό ήταν κάτι πού δεν μπορεί πια να το κρύψει, δηλαδή ότι κρύφτηκε. Γιατί, έτσι κι αλλιώς, η προσπάθεια φυγής πού καταβλήθηκε κάτω από την πίεση του άγχους είναι η πιο μάταιη ενέργεια του ενόχου Αδάμ. Η φωνή του Θεού φθάνει παντού και ο ήχος της πλημμυρίζει και την πιο απόκρυφη πτυχή της ανθρώπινης ψυχής. Γι΄ αυτό τελικά η απώθηση της ένοχης σε τίποτε δεν ωφελεί. Ιδίως το γεγονός ότι ο Αδάμ, υπό το κράτος του νευρωτικού του άγχους, καταφεύγει «εν μέσω του ξύλου του Παραδείσου», δεν τον βοηθά να αποφύγει τον Θεό. Η ενέργεια του αυτή, όπως και κάθε παρόμοια ενέργεια κάθε νευρωτικού, αποσκοπεί βέβαια στο να καλύψει την απροκάλυπτη ενοχή του, εφ' όσον άλλωστε το όλο σύστημα του νευρωτικού συμπλέγματος αποσκοπεί ιδιαίτερα στην κάλυψη δια του νευρωτικού συμπτώματος της έλλειψης, δηλαδή της ευθείας αναγνωρίσεως της ενοχής. Άλλα στην προκειμένη περίπτωση αυτό δεν ωφελεί. Στην περίπτωση του Αδάμ κατ' εξοχήν δεν συντελεί στο να αποφύγει τον Θεό και να βρει ασφάλεια σε απροσπέλαστο τόπο. Γι΄ αυτό τελικά, θέλοντας και μη, στέκεται γυμνός και γνωστός μπροστά στο Θεό.

Τί πρέπει λοιπόν να κάνει τώρα στην κατάσταση αυτή; Ασφαλώς, εφ' όσον η απώθηση της ένοχης τον πρόδωσε και σε τίποτε δεν τον ωφέλησε, πρέπει να ομολογήσει την ενοχή του και να ζητήσει συγχώρηση από τον Θεό. Εντούτοις δεν συμβαίνει αυτό πού θα περίμενε κανείς να συμβεί φυσιολογικά, γιατί απλούστατα ο ψυχικός κόσμος του Αδάμ εξακολουθεί να μην είναι φυσιολογικός, είναι ταραγμένος, νευρωτικός. Γι' αυτό, ενώ ο Θεός (στ. 11) του προσφέρει μια εξαιρετική ευκαιρία να ομολογήσει την ενοχή του και να μετανοήσει, αυτός αντιδρά νευρωτικά. Ο Jung(9) λέει ότι καθετί πού απωθείται στο ασυνείδητο προβάλλεται. Και ο Caruso υπογραμμίζει ότι: «όταν η ενοχή συνείδηση γίνεται αφόρητη, τότε εκείνος πού κατέχεται απ' αυτήν ή θα αυτοεκμηδενιστεί ή θα μεταθέσει την αιτία του πάθους του στο περιβάλλον και θα στραφεί με τυφλή μανία εναντίον των άλλων ανθρώπων»(10). Αυτό ακριβώς συμβαίνει εδώ. Η ενοχή πού απωθήθηκε στο ασυνείδητο του Αδάμ προβάλλεται στο πρόσωπο του Θεού, ο Οποίος, κατά τον Αδάμ, είναι ο πραγματικός ένοχος της τραγικής του κατάστασης. «Η γυνή, ην έδωκας μετ' εμού, αυτή μοι έδωκεν από του ξύλου, και έφαγον» (στ. 12). Η έμφαση στα λόγια του Αδάμ πέφτει στο ρήμα έδωκας. Η αναγκαστική επομένως απολογία του καταλήγει σε κατηγορία κατά του θεού. Ο Αδάμ εξακολουθεί να βρίσκεται κάτω από την ασυνείδητη κυριαρχία της ένοχης πού απώθησε και δεν βλέπει την ευκαιρία πού του δίνεται για αίτηση συγγνώμης και αποκατάσταση. Γι' αυτό το λόγο η απάντηση του αυτή επιβεβαιώνει, σύμφωνα και προς όσα έχουν λεχθεί πιο πάνω για τη νεύρωση, ότι η συμπεριφορά του Αδάμ. είναι πράγματι «νευρωτική» συμπεριφορά. Γιατί, εξάλλου, ως ουσία της νευρωτικής συμπεριφοράς πρέπει να δεχθούμε τη διαταραχή της ικανότητας της αξιολογικής επιλογής κατά την αντιμετώπιση των ζωτικών προβλημάτων, αποτέλεσμα της οποίας, κατά τον Caruso, είναι «η απολυτοποίηση του σχετικού» και «η σχετικοποίηση του απολύτου». Ο Αδάμ δε, όταν στέκεται μπροστά στον Θεό, δεν είναι σε θέση να υπερνικήσει τον εαυτό του και προτίμα αντί του απόλυτου Θεού το «υπαρξιακό ψέμα»(11). Μια «ψευδολύση», την οποία κατά την κρίσιμη ώρα της συνάντησης του με τον Θεό την περιβάλλει με απόλυτο κύρος. Έτσι όμως προδίδει ολοφάνερα τη διαταραχή της αξιολογικής επιλογής, την οποία βιώνει έντονα. Αυτή, επομένως, η αδυναμία του Αδάμ, να επιλέξει με επιτυχία την αξία την οποία πάση θυσία θα έπρεπε να σεβαστεί, επιβεβαιώνει ειδικότερα το γεγονός ότι βιώνει ψυχική «διαταραχή», η οποία συμπίπτει προς τη νευρωτική διαταραχή. Άλλωστε, κάθε προσεκτικός μελετητής του κειμένου της Π.Δ. αντιλαμβάνεται εύκολα ότι δεν μπορεί να συμβαίνει κάτι άλλο, εφ' όσον, στην τραγική περίπτωση του Αδάμ δεν πρόκειται για το απλό γεγονός της παραβάσεως του νόμου του Θεού και της ένοχης του Αδάμ. Πρόκειται κυρίως για την απώθηση της ένοχης και επομένως για μη ομαλή ψυχική κατάσταση, κατά την οποία επιδιώκεται η αποφυγή των συνεπειών της παράβασης. Πιο συγκεκριμένα, πρόκειται, όπως ήδη ελέχθη, περί ψυχικού «πλέγματος» πού δημιουργήθηκε από την ασυνείδητη δραστηριότητα του αισθήματος ένοχης πού απωθήθηκε.

Η αμαρτία λοιπόν του Αδάμ καταλήγει τελικά σ' ένα «πλέγμα» πού τον εμποδίζει να ομολογήσει μπροστά στον Θεό την ενοχή του και να ζητήσει ειλικρινά συγγνώμη. Γιατί εφ' όσον τον δεσμεύει και δεν του επιτρέπει να συναντήσει πάλι τον Θεό του, συμπίπτει προς την «παγίδα» του διαβόλου και δείχνει, κατά τον Απόστολο των Εθνών, ότι πράγματι αυτός διατελεί «εζωγρημένος υπ' αυτού εις το εκείνου θέλημα»(12). Σε μια τέτοια όμως πνευματική κατάσταση δεν δικαιούται ν' αναπνέει τον αέρα του Παραδείσου γι' αυτό ο Θεός: «εξέβαλε τον Αδάμ και κατώκισεν αυτόν απέναντι του Παραδείσου της τρυφής και έταξε τα Χερουβίμ και την φλογίνην ρομφαίαν την στρεφομένην φυλάσσειν την οδόν του ξύλου της ζωής»13.

Έτσι ο Αδάμ έχοντας μέσα του το πλέγμα της απωθημένης ένοχης του, βγαίνει από τον Παράδεισο. Μαζί του βγαίνει και ολόκληρο το ανθρώπινο γένος, ώσπου να έλθει το πλήρωμα του χρόνου, κατά το όποιο ο Υιός του Θεού θα πληρώσει με τη σταυρική του θυσία το λύτρο της ένοχης αυτής. Έκτοτε δε το λύτρο αυτό, όπως είναι ευνόητο, θα αποτελεί την πιο δραματική και συγκλονιστική συνειδητοποίηση εκ μέρους του άνθρωπου της απωθημένης ένοχης. Όπου πάντως η ενοχή αυτή θα αναγνωρίζεται και θα σηκώνεται στους ώμους σαν σταυρός, θα οδηγεί πάλι στον παράδεισο. Εν προκειμένω είναι ίσως καταπληκτικό το γεγονός ότι, στα κείμενα της Καινής Διαθήκης, το κλασικό παράδειγμα επρόκειτο να προβάλει ένας ληστής στις τελευταίες ταπεινωτικές αναλαμπές της ζωής του. Η ομολογία του πάνω στο σταυρό «άξια γαρ ων επράξαμεν απολαμβάνομεν», αποτελεί αποδοχή της ενοχής του, την ώρα πού καρφωμένος πάνω στο σταυρό της ενοχής αυτής γεύεται τους πιο φρικτούς καρπούς της. Χωρίς πλέγμα ένοχης ο ληστής αυτός συμπεριφέρεται σαν να μαθήτευσε επί σειρά ετών κοντά στον Ιησού και κατανόησε πλήρως το κεντρικό πρόβλημα της προσωπικής λύτρωσης του άνθρωπου. Γι' αυτό η συμπεριφορά του αυτή, τουλάχιστον ψυχολογικά, θα παραμείνει για πάντα ένα ανεξιχνίαστο μυστήριο. Μάλιστα δε, λίγη ώρα πριν ξεψυχήσει, αποδεχόμενος τη σταυρική κατάρα(14) της ενοχής - του, κερδίζει τον Παράδεισο, ανοίγοντας τις πύλες του με το  «Μνήσθητί μου, Κύριε, όταν έλθης εν τη βασιλεία σου»(15).

1.Γεν. β' 17.

2.Τακ. α' 14.

3.Στό ίδιο, στ. 15.

4.J. Probes, Lehrbuch der experimentellen Psychologic, Freiburg im Breisgau 1922, σ. 284- K. Jaspers, Allgemeine Psychopathologie, σσ. 308, 338 κ.εξ.

5.Γεν. γ' 10.

6. Δεν πρόκειται για Realangst όπως θα έλεγε ο Freud

7.Wirklichkeit desMenschichen, Freiburg-Mtinchen 1960, σ. 161.

8.Wirklichkeit des Menschichen, σ. 162.

9. Die Beziehungen zwischen dew ich und dem Unbewussten, σ. 133.

10. Ψυχανάλυσις και σύνθεσις της υπάρξεως, σ. 65. Σχετική βέβαια με το σημείο αυτό της παραγράφου είναι η τελευταία παράγραφος του προηγουμένου κεφαλαίου. Επειδή όμως αυτό είναι εξαιρετικά ουσιώδες για να καταδειχτεί η νευρωτική συμπεριφορά του Αδάμ, ας μας επιτραπεί να παραθέσουμε στο πρωτότυπο μια ακόμη επιβεβαίωση της παρατήρησης του Caruso, η οποία έχει ιδιαίτερη σημασία γιατί προέρχεται από το πεδίο της Ψυχιατρικής. Έτσι λοιπόν ο Βaruk πού ήδη μνημονεύσαμε, μιλώντας για το άτομο πού παραβιάζει τη συνείδηση του τονίζει: «le sujet se sent d' abord coupable et sa conscience morale souffre. II transfere alors la source de sa souffranee sur 1' exterieur. Au lieu de se dire: J' ai eu tort d' agir ainsi dans telle ou telle circonstance, il se dit qu' on va mal le juger puis de la il se voit 1' objet de mechancetes, de persecutions diverses. Peu a peu, par ce precede, il se transforme de coupable non plus en accussateur, comme dans le cas precedent, mais en victime. Sa situation de victime de persecutions injustifiees aboutit encore au transfer! de la culpabilite sur les autresn. (Psychiatric morale, σ. 209).

11.Ψυχανάλυσις και σύνθεσις της υπάρξεως, σ. 60.

12.Β' Τιμ. β' 26.

13.Γεν. γ'24.

14.Πρβλ. «Χριστός ημάς εξηγόρασεν εκ της κατάρας του νόμου γενόμενος υπέρ ημών κατάρα, γέγραπται γαρ, επικατάρατος πας ο κρεμάμενος επί ξύλου»(Γαλ. γ' 13).

15. Πρβλ. τους στίχους στη σταύρωση, του όρθρου της Μ. Παρασκευής, «Κεκλεισμένας ήνοιξε της Εδέμ πύλας, βαλών ο ληστής κλείδα το μνήσθητί μου»(Τριώδιον κατανυχτικόν, έκδ. Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος, Αθήναι 1960, σ. 396).

***

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Πρόλογος Β' Εκδοσης                  9

Πρόλογος                                 11

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

1.Η έκταση του φαινομένου της νεύρωσης στις μέρες μας               13

2. Τα αίτια της νεύρωσης σύμφωνα με τις επικρατέστερες θεωρίες    18

α)Η νεύρωση κατά τον Freud                     22

β)Η νεύρωση κατά τον Jung                      24

γ)Η νεύρωση κατά τον Adler                     27

δ)Η νεύρωση κατά τον Caruso                  30

3.Οι θεωρίες της νεύρωσης υπό το πρίσμα της Ποιμαντικής Θεολογίας          34

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΝΕΥΡΩΣΗ ΚΑΙ ΑΜΑΡΤΙΑ

Κεφάλαιο Πρώτο Η ΑΜΑΡΤΙΑ ΩΣ ΑΙΤΙΟ ΤΗΣ ΝΕΥΡΩΣΗΣ

1.Η απώθηση του αισθήματος της ένοχης ως αίτιο της νεύρωσης                 43

2.Η νευρωτική συμπεριφορά ως αμαρτία                                                 51

Κεφάλαιο Δεύτερο ΣΧΕΣΗ ΤΗΣ ΑΜΑΡΤΙΑΣ ΤΟΥ ΑΔΑΜ ΜΕ ΤΗ ΝΕΥΡΩΣΗ

1.Η νευρωτική συμπεριφορά του Αδάμ                                                   57

2.Τα κύρια στοιχεία της νεύρωσης ως στοιχεία του «αδαμικού πλέγματος»    67

1.Η ενοχή                                  69

2.Το άγχος                                75

3.Η διαταραχή της ικανότητας της αξιολογικής επιλογής                           80

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΛΥΣΗΣ ΤΟΥ «ΑΔΑΜΙΚΟΥ ΠΛΕΓΜΑΤΟΣ»

Κεφάλαιο Πρώτο

Η ΛΥΣΗ ΤΟΥ «ΑΔΑΜΙΚΟΥ ΠΛΕΓΜΑΤΟΣ» ΩΣ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΟΣ ΣΧΕΣΕΩΣ ΠΟΙΜΕΝΟΣ ΚΑΙ ΝΕΥΡΩΤΙΚΟΥ

1.Η συμβολή της προσωπικής σχέσης γιατρού και νευρωτικού στη θεραπεία της νεύρωσης  89

2.Η προσωπική σχέση ποιμένα και νευρωτικού                      96

3.Το πρόβλημα της καταλληλότητας του ποιμένα                107

Κεφάλαιο Δεύτερο

Η ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΖΩΗ ΩΣ ΒΑΣΗ ΓΙΑ ΤΗ ΛΥΣΗ ΤΟΥ «ΑΔΑΜΙΚΟΥ ΠΛΕΓΜΑΤΟΣ»

1.Η πνευματική ζωή ως μοναδική βάση της ψυχικής υγείας      119

2.Θεμελιώδεις αρχές της πνευματικής ζωής ως οροί της ψυχικής υγιεινής και της λύσης του «αδαμικού πλέγματος»          128

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΗ ΘΕΩΡΗΣΗ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΚΩΝ ΑΝΑΦΟΡΩΝ ΣΤΟΝ ΠΕΡΙ ΨΥΧΗΣ ΚΑΙ ΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ ΜΕΤΑ ΤΗΣ ΙΔΙΑΣ ΑΔΕΛΦΗΣ ΜΑΚΡΙΝΗΣ ΔΙΑΛΟΓΟ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΝΥΣΣΗΣ           149

α.Πρώτη φάση της λειτουργίας της αεικινησίας της ανθρωπινής φύσεως       154

β.Δεύτερη φάση της λειτουργίας της αεικινησίας της ανθρωπινής φύσεως     154

ΕΠΙΛΟΓΙΚΑ            161