Εκδόσεις Αρμός Αθήνα 2002

***

Λίγα λόγια για το συγγραφέα

Ο κ. Κωνσταντίνος Κορναράκης γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη το έτος 1965. Το έτος 1983, εισήχθη στο Τμήμα Θεολογίας της Θεολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, από όπου  αποφοίτησε το 1987, με βαθμό πτυχίου Άριστα.

Τον Ιανουάριο του 1988, εισήχθη στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, στο Τμήμα Φ.Π.Ψ. (Φιλοσοφίας, Παιδαγωγικών, Ψυχολογίας), από όπου απεφοίτησε το 1994.

Το έτος 1988 ξεκίνησε μεταπτυχιακές σπουδές για την απόκτηση τίτλου Μ.Α. στη Θεολογική Σχολή του Πανεπιστημίου του Durham Αγγλίας, με ειδίκευση στην Πατερική Θεολογία. Καρπός των σπουδών του αυτών ήταν η εργασία του· The theory of monastic life according to St. Nilus the Ascetic (Η θεωρία του μοναχικού βίου κατά τον όσιο Νείλο τον Ασκητή), η οποία έγινε δεκτή από την εκεί Θεολογική Σχολή για την απονομή του ανωτέρω πτυχίου Μ. Α.

Παραλλήλως, κατά τη διάρκεια των μεταπτυχιακών του σπουδών στο Durham, έλαβε μέρος σε μεταπτυχιακά ερευνητικά σεμινάρια και ιδιαίτερα κατά τη διοργάνωση των συγκεκριμένων ερευνητικών προγραμμάτων των σεμιναρίων αυτών, υπό την καθοδήγηση του συμβούλου καθηγητού του π. Γεωργίου Δράγα.

Μετά την επιστροφή του από την Αγγλία, το έτος 1989, συνέχισε και ολοκλήρωσε την εκπόνηση της διδακτορικής του διατριβής, με θέμα· Η θεολογία των ιερών εικόνων κατά τον όσιο Θεόδωρο το Στουδίτη και με επιβλέποντα σύμβουλο καθηγητή τον κ. Μάρκο Ορφανό, Καθηγητή του Τμήματος Ποιμαντικής (νυν Κοινωνικής Θεολογίας) της Θεολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών. Τον Ιούνιο του 1992 έλαβε το διδακτορικό του πτυχίο.

Τον Σεπτέμβριο του 1993 προσελήφθη ως θεολόγος καθηγητής στο Β΄ Τοσίτσειο (Αρσάκειο) Λύκειο της Φιελεκπαιδευτικής Εταιρείας.

Τον Μάϊο του 1998 εξελέγη Λέκτορας στο μάθημα της Πατερικής Θεολογίας, στο Τμήμα Κοινωνικής Θεολογίας της Θεολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών (Τομέας Κανονικού Δικαίου και Βυζαντινής Θεολογίας από του Θ΄αι.) όπου και παρέμεινε μέχρι και τον Οκτώβριο του 2002.

Τον Μάιο του ιδίου έτους εξελέγη Επίκουρος Καθηγητής στο Τμήμα Θεολογίας της αυτής Σχολής, στο αντικείμενο της Χριστιανικής Ηθικής(Ορθόδοξος Πνευματικότης) και στον Τομέα της Συστηματικής Θεολογίας.

***

Λίγα λόγια για το βιβλίο

Ποιες είναι οι βιωματικές προϋποθέσεις του μυστηρίου της μετανοίας; Γιατί πολλές φορές ο πνευματικός άνθρωπος αποτυγχάνει να βιώσει αυθεντικώς το μυστήριο αυτό; Ποιοί παθογόνοι παράγοντες αναστέλλουν ή παρακωλύουν τη λειτουργία του πνευματικού του βίου;

Ο αββάς Δωρόθεος, έχοντας ως πηγή της διδασκαλίας του την πατερική σοφία και ιδιαιτέρως αυτή των γερόντων της ερήμου, μας διδάσκει ότι το γεγονός της μετανοίας αποτελεί πάντοτε μία πρόκληση αυτοσυνειδησίας!

Επομένως, παιδαγωγώντας τον άνθρωπο στην εσωτερική διαλεκτική σχέση με τον εαυτό του, μας εισάγει στην προβληματική των νηπτικών θεμελίων της μετανοίας και την καλλιέργεια του φιλοκαλικού ήθους της ορθοδόξου πνευματικότητας.

 ***

ΑΠΟ ΤΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

Ο αββάς Δωρόθεος, σημαντικός εκπρόσωπος της νηπτικής και ασκητικής θεολογικής σκέψεως κατά τον ΣΤ' αι., ασχολείται με το πρόβλημα των προϋποθέσεων της αυθεντικότητας του πνευματικού βίου του ανθρώπου και έρευνα, κυρίως, τους παράγοντες εκείνους πού συντελούν στην εκδήλωση παθολογικών φαινομένων του βίου αυτού.

1. Μέσα στα πλαίσια αυτά και κατόπιν ενδελεχούς μελέτης διαφόρων τύπων πνευματικού ανθρώπου, όπως αυτοί συναντώνται στη ζωή του κοινοβίου, ο ι. πατήρ διαπιστώνει ότι, πολλές φορές, η πνευματικότητα, ως αυθεντική έκφραση αυτοσυνειδησίας του ανθρώπου, αντικαθίσταται από εξωτερικές εκδηλώσεις αυτής, οι όποιες οικοδομούν μια ορισμένη εικόνα επιφανούς πνευματικού βίου, αλλά δεν αντιστοιχούν προς την πραγματική εικόνα της πνευματικής του καταστάσεως. Ο τύπος αυτός πνευματικής ζωής, αναστέλλει τη λειτουργία του αυθεντικού βιώματος μετανοίας και παρακωλύει το γεγονός της πνευματικής τελειώσεως του ανθρώπου.

2. Συνοψίζοντας τις διάφορες ανθρωπολογικές θέσεις του αββά Δωροθέου περί του γεγονότος αυτού, θα παρατηρούσαμε ότι δίδεται ιδιαίτερο βάρος στην, μετά την πτώση, απώλεια των δωρεών του «κατ' εικόνα» και τη γύμνωση του ανθρώπου από το κάλλος της πνευματικής του ταυτότητας, ως θείου δημιουργήματος, συνέπεια πού τον ωθεί να προβάλλει τη δυναμική του «ιδίου» θελήματος ως άμυνα έναντι κάθε ενοχικής νύξεως με αποτέλεσμα την αδυναμία της μετανοίας του. Ο όσιος πατήρ αναφέρει το παράδειγμα του Αδάμ, ο όποιος συμπεριφέρεται με επιθετικό τρόπο στη γεμάτη αγάπη προσέγγιση του Θεού με σκοπό τη μετάνοια του.

3. Ο αββάς Δωρόθεος παρατηρεί ότι ο τρόπος αυτός αντιδράσεως του ανθρώπου, έναντι κάθε ενοχικής νύξεως πού εγείρει το ερώτημα περί μετανοίας του, εξακολουθεί να είναι ο ίδιος και για τον άνθρωπο της εποχής της χάριτος. Τα παραδείγματα λ.χ. πού αντλεί από τη ζωή του κοινοβίου, αποδεικνύουν ότι και ο πνευματικός άνθρωπος ενδεχομένως, σε κάποιες περιπτώσεις, αρνείται να αποδεχθεί ως αντικειμενικό γεγονός την ενοχή του και επιχειρεί να μεταθέσει την ενοχή αυτή στο πρόσωπο του αδελφού του, αναγνωρίζοντας τον ως κύριο υπεύθυνο της παθογένειας του πνευματικού του βίου.

4. Αναζητώντας τις γενεσιουργές αιτίες μιας τέτοιας συμπεριφοράς ο ι. πατήρ παρατηρεί ότι ο άνθρωπος, ο όποιος αδυνατεί να παρακολουθήσει τον διάλογο με τον εαυτό του, επί τη βάσει των ενοχικών του βιωμάτων, παρακάμπτει τη λειτουργία της συνειδήσεως του, απωθώντας τα δυσάρεστα γι' αυτόν ενοχικά βιώματα. Έτσι, όμως, εδραιώνει τα θεμέλια της παθολογίας του πνευματικού του βίου.

Αυτό συμβαίνει, διότι ή απώθηση, από τον πνευματικό άνθρωπο, της φωνής της συνειδήσεως του και μαζί της των ενοχικών βιωμάτων του, συμπαρασύρει στα έγκατα του ψυχικού του βίου τις αιτίες των παθών, τα όποια βεβαίως δεν ταυτίζονται με την «κατ' ενέργειαν» αμαρτία, αλλά ενεργοποιούνται χάρις στη λειτουργία των «εμπαθών λογισμών» και καταλήγουν τελικώς στην «κατ' ενέργειαν» αμαρτία.

5. Κατά τον ι. πατέρα, δια του «ιδίου» θελήματος, ο άνθρωπος προβάλλει μια εικόνα πού εξιδανικεύει την πνευματική κατάσταση του εαυτού του, και η οποία, όμως, τον αποτρέπει από τον έλεγχο της λειτουργίας των εμπαθών λογισμών εντός του, με αποτέλεσμα, όταν καταλήγει στην «κατ' ενέργειαν» αμαρτία, όχι μόνο να επιζητεί την εκτόνωση των ενοχικών του βιωμάτων, αναστέλλοντας κατ' ουσίαν το αυθεντικό βίωμα μετανοίας, αλλά και να καταλογίζει ευθύνες, πού απορρέουν από τη δική του αμαρτητική κατάσταση, στον αδελφό του, επαναλαμβάνοντας κατά βάσιν την αρχετυπική αντίδραση του Αδάμ έναντι του Θεού. Στις περιπτώσεις πού εξετάσαμε, φαίνεται ευκρινώς ότι οι μοναχοί αδυνατούσαν να βιώσουν την αυθεντική μετάνοια, διότι θεωρούσαν ότι οι ίδιοι ήταν συνεπείς προς τις απαιτήσεις του πνευματικού βίου, ενώ αντιθέτως ο αδελφός τους ήταν αυτός, ο όποιος όχι μόνον έσφαλλε, αλλά και τους ωθούσε σε αντιδικία για πνευματικά ζητήματα.

6. Ο όσιος πατήρ διδάσκει ότι, όταν ο πνευματικός άνθρωπος λειτουργεί κατ' αυτόν τον τρόπο, τότε νοσεί πνευματικώς και χρησιμοποιεί τον όρο «διαστροφή» λογισμού για να περιγράψει την παθογόνο αυτοσυνειδησία του. Με τη συγκεκριμένη πρακτική ό πνευματικός άνθρωπος, αντί να επιλέξει ως αυθεντική οδό πνευματικού βίου το «εαυτόν μέμφεσθαι», δηλαδή τον διάλογο με την πραγματική του εικόνα (αμαρτητική κατάσταση), βάσει της αποδοχής της προσωπικής του ένοχης (θετικός ενοχικός διάλογος), αυτός αντλεί από το ενοχικό του βίωμα τα επιχειρήματα εκείνα πού θα υποστηρίξουν την ιδεατή του εικόνα (αρνητικός ενοχικός διάλογος).

7. Κατ' αυτόν τον τρόπο, συνειδητώς ή ασυνειδήτως, ο άνθρωπος κατασκευάζει μεταξύ του ενοχικού του βιώματος και της θεραπείας του δια της μετανοίας έναν μεσότοιχο, ο όποιος συντίθεται από όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα πού συνθέτουν την έννοια της ιδεατής εικόνας, ως δυναμικής όψεως της εννοίας του προσωπείου (ατελέσφορης, όμως, ως προς την πνευματική της προοπτική), κυρίως δε, με άξονα τα βασικά χαρακτηριστικά πού εξετάσαμε, δηλαδή, την αδήριτη αναγκαιότητα της, την αντίσταση του ανθρώπου στην προσβολή της και τον ψευδαισθητικό χαρακτήρα της, όπως και το αδιέξοδο της προοπτικής της.

8. Κατά τον ι. πατέρα, ο άνθρωπος έχει τη δυνατότητα να εύρει εκ νέου την απωλεσθείσα πνευματική του ταυτότητα, εάν οδηγηθεί και πάλι, μέσω των αρετών, στο κάλλος του κατ' εικόνα. Οι θεολογικές δυνατότητες της επιστροφής αυτής έγκεινται στο γεγονός της ενανθρωπήσεως του Υιού του Θεού, ο όποιος δια της προσλήψεως τελείας ανθρωπινής φύσεως καθίσταται νέος Αδάμ, «κατ' εικόνα του κτίσαντος αυτόν», και ανακαινίζει την ανθρώπινη φύση ελευθερώνοντας την από τα δεσμά της αμαρτίας.

9. Κατ' αυτόν τον τρόπο, ο άνθρωπος έχει τη δυνατότητα να αποκτήσει και πάλι ενεργό πνευματική αυτοσυνειδησία, προϋπόθεση της οποίας είναι ή πορεία του από την άρνηση της ιδεατής του εικόνας, διαμέσου της χριστοκεντρικότητας του βίου του προς την αυθεντική του εικόνα, η οποία, όμως, «μορφώνεται» προς το αρχέτυπο της, τον Χριστό.

10. Ο αββάς Δωρόθεος για να προσδιορίσει την πορεία αυτή του ανθρώπου προς την συνειδητοποίηση της πραγματικής του εικόνας (αμαρτητική κατάσταση) και διαμέσου αυτής την επανεύρεση της αυθεντικής του εικόνας («κατ' εικόνα»), χρησιμοποιεί την έκφραση «φιλοκαλήσαι τα ήθη». Με την έκφραση αυτή δεν προβάλλει την εξιδανίκευση της εικόνας του ανθρώπου, αλλά αντιθέτως την επίπονη και οδυνηρή εμπειρία της αμφισβητήσεως των πνευματικών του αρετών, αντικειμενικώς ή υποκειμενικώς υπαρχόντων, δηλαδή την οδυνηρή εμπειρία της αρνήσεως του θελήματος του και όσων δικαιωμάτων απορρέουν από αυτό. Η οδύνη πού γεννάται από την εμπειρία αυτή, διογκώνεται από το γεγονός ότι ο πνευματικός άνθρωπος οφείλει να αρνηθεί την αξία του εξιδανικευμενού εαυτού του, υπακούοντας στο θέλημα του πλησίον του. Υπό το πρίσμα αυτό θεωρούμε, αρχετυπικής σημασίας, χαρακτηριστικό παράδειγμα «φιλοκαλίας ήθους», την περιγραφή από τον όσιο Δωρόθεο της δημόσιας ταπεινώσεως του προφητάνακτος Δαβίδ από άνθρωπο βεβαρημένο με πολλές αμαρτίες, και της αποδοχής της ταπεινώσεως αυτής από τον Δαβίδ βάσει του νηπτικού διαλόγου με την εικόνα του.

11. Αυτό σημαίνει ότι ο νηπτικός διάλογος του άνθρωπου με τον εαυτό του, του παρέχει τη δυνατότητα να διατηρεί τον εαυτό του πάντοτε σε κατάσταση διαρκούς ετοιμότητας, ώστε να προλαμβάνει, είτε τη γένεση του πάθους, είτε την αύξηση των εμπαθών λογισμών, όσο ακόμη είναι νήπιοι, ή πάλι, σε αντίθετη περίπτωση, να αποτρέπει τη συγκατάθεση του εαυτού του στην προσβολή των εμπαθών λογισμών.

Όπως καθίσταται σαφές, η νήψη δεν διατηρεί μόνο παθητικό, αλλά και ενεργητικό χαρακτήρα. Διαμέσου της νήψεως ο άνθρωπος «φιλοκαλεί» το ήθος του, δηλαδή την πραγματική του εικόνα.

12. Υπ' αυτούς τους ορούς, ο άνθρωπος οικοδομεί τη νηπτική του αυτοσυνειδησία. Όσο δε περισσότερο προάγεται στην κατάσταση της νηπτικής αυτοσυνειδησίας, τόσο περισσότερο φιλοκαλεί το ήθος της υπάρξεως του. Ελεύθερος από την εξάρτηση του «ιδίου» θελήματος, δια της συνεχούς και συνεπούς προς τους ορούς της πνευματικής ζωής αυτομεμψίας, συνθλίβει κάθε έννοια ιδεατής εικόνας, δηλαδή προσωπείου, και βιώνει ως θετικό ενοχικό διάλογο την διηνεκή κατάσταση της μετανοίας του. Υπό την έννοια αυτήν, όσο περισσότερο ό άνθρωπος μέμφεται τον εαυτό του, τόσο περισσότερο οξύνεται η ευαισθησία των πνευματικών του αισθητηρίων. Κατά τον ι. πατέρα, στην κατάσταση αυτή νηπτικής βιοτής η επιθετική ή άπαξιωτική συμπεριφορά του πλησίον λειτουργεί ευεργετικώς για τον άνθρωπο, διότι τον κατευθύνει ευχερέστερα στην αυτομεμψία και την άρνηση του εαυτού του.

13. Έτσι, η αυτομεμψία ταυτίζεται με την έννοια του θετικού ενοχικού διαλόγου, έχοντας ως κορυφαίο σημείο της την άρνηση εκ μέρους του ανθρώπου της ίδιας της υπαρξιακής του ταυτότητας.

***

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ              9

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ        11

ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ       15

1.Περιοδικών, Λεξικών, Εκδοτικών σειρών     15

2.Του έργου του αββά Δωροθέου                17

Α'.Εισαγωγή στην προβληματική του αββά Δωροθέου περί της παθογόνου αυτοσυνειδησίας του ανθρώπου                                         21

Β'.Η αντίσταση του Αδάμ. στην αναγκαιότητα της μετανοίας του ως αρχετυπική λειτουργία

παθογόνου αυτοσυνειδησίας                       37

Γ'.Η κατάσταση της παθογόνου αυτοσυνειδησίας ως ανασταλτικός παράγων μετανοίας .... 57

1.Αίτια διαμορφώσεως της παθογόνου αυτοσυνειδησίας          60

α.Η «καταφρόνησις» της συνειδήσεως                                 60

β.Η «αιχμαλωσία» του νου από τους εμπαθείς λογισμούς         73

2.Η διαλεκτική σχέση του άνθρωπου με τον αδελφό του ως χώρος εκδηλώσεως της παθογόνου αυτοσυνειδησίας                            94

α.Περίγραμμα του προβλήματος                       94

β.Μορφολογία των διαπροσωπικών σχέσεων υπό το πρίσμα της παθογόνου αυτοσυνειδησίας του ανθρώπου                                             103

Ι.Η περίπτωση του μοναχού πού δεν ταρασσόταν από τις προσβολές              103

ΙΙ.Η περίπτωση της αντιδράσεως του μονάχου πού   αγνοούσε  την   εμπαθή   κατάσταση  του πνευματικού του βίου                             109

III.Οι περιπτώσεις των μοναχών πού θεμελίωναν την πνευματικότητα τους επάνω στην ενοχή του αδελφού τους                              117

3.Η ιδεατή εικόνα ως τρόπος εκφράσεως της παθογόνου αυτοσυνειδησίας του ανθρώπου 128

α.Τρόποι περιγραφής της περί του εαυτού του ιδεατής εικόνας του ανθρώπου, συμφώνως προς την ανθρωπολογική διδασκαλία του Αββά Δωροθέου   133

β.Κύρια χαρακτηριστικά γνωρίσματα της περί του εαυτού του ιδεατής εικόνας του, ανθρώπου συμφώνως προς την ανθρωπολογική διδασκαλία του αββά Δωροθέου   136

Ι.Η αναγκαιότητα της ιδεατής εικόνας                                                           137

ΙΙ.Η αντίσταση του ανθρώπου στην προσβολή της ιδεατής του εικόνας                141

III.Ο ψευδαισθητικός χαρακτήρας και το αδιέξοδο της ιδεατής του εικόνας           144

Δ'.Η πορεία του ανθρώπου προς τη νηπτική αυτοσυνειδησία ως ορός μετανοίας     155

1.Η μετάνοια ως «φιλοκαλία ήθους» δια της επιστροφής στο κάλλος του «κατ' εικόνα»  155

α.Τα χριστολογικά θεμέλια της μετανοίας ως επιστροφής στο κάλλος του «κατ' εικόνα» 157

β.Ο χριστοκεντρικός χαρακτήρας της μετανοίας ως «φιλοκαλίας ήθους»              170

2.Ο νηπτικός διάλογος του ανθρώπου με τον εαυτό του ως αφετηρία θεραπείας της παθογόνου αυτοσυνειδησίας του    186

α.Ο διάλογος του Δαβίδ με την εικόνα του ως τύπος νηπτικής αυτοσυνειδησίας    187

β.Όροι και προϋποθέσεις του νηπτικού διαλόγου του ανθρώπου με τον εαυτό του 191

Ι.Το νηπτικό πλαίσιο του διαλόγου 192

ΙΙ.Ο νηπτικός διάλογος του ανθρώπου με τον εαυτό του ως θετικός ενοχικός διάλογος    211

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ           237

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ              245

1.Πηγές                      245

α.Κύριες                      245

β.Δευτερεύουσες          245  

2.Βοηθήματα                248

α.Ελληνικοί τίτλοι          248

β.Ξενόγλωσσοι τίτλοι     253