«Πιο εύκολη γίνεται η απαλλαγή των μαθητών από τη διδασκαλία του μαθήματος των Θρησκευτικών στα ελληνικά σχολεία με απόφαση του υπουργείου Παιδείας. Κάτι που αναμένεται να προκαλέσει τις αντιδράσεις εκκλησιαστικών κύκλων, που κάνουν λόγο για προαιρετική διδασκαλία των Θρησκευτικών» (Καθημερινὴ 31.7.2008).
Πληροφορηθήκαμε ἀπὸ τὰ Μέσα Ἐνημερώσεως γιὰ τὴν νέα ἐγκύκλιο τοῦ Ὑπουργείου Παιδείας σχετικὰ μὲ τὴ διδασκαλία τῶν μαθητῶν στὸ μάθημα τῶν θρησκευτικῶν. Ἔκπληξη μᾶς προξένησε καὶ ἡ ἀπόφαση τῆς πολιτικῆς ἡγεσίας τοῦ Ὑπουργείου καὶ τὸ σκεπτικὸ τῆς ἐγκυκλίου. Γι’ αὐτὸ θέλουμε νὰ καταγράψουμε κάποιες σκέψεις ἐπὶ τοῦ θέματος.
1. Παγία θέση τοῦ Ὑπουργείου Παιδείας ἦταν ἡ ἀπαλλαγὴ ἀπὸ τὸ μάθημα τῶν θρησκευτικῶν νὰ ἰσχύει γιὰ τοὺς μαθητὲς ποὺ ἦταν ἀλλόθρησκοι καὶ ἀλλόδοξοι. Αὐτὸ ἴσχυε μέχρι σήμερα μὲ βάση τὴν ἐγκύκλιο τοῦ ΥΠΕΠΘ (61723/Γ2/13.6.2002), γνωστὴ ὡς «ἐγκύκλιο Γκεσούλη» (ἦταν ὁ ἁρμόδιος ὑφυπουργὸς τότε). Σύμφωνα μὲ αὐτὴ μαθητὲς ἀλλόδοξοι ἢ ἀλλόθρησκοι (καὶ ὄχι μόνο), πάντοτε μὲ αἴτησή τους καὶ ὄχι αὐτεπάγγελτα, εἶχαν δικαίωμα ἀπαλλαγῆς ἀπὸ τὸ μάθημα τῶν θρησκευτικῶν. Ἡ ἐμπειρία πολλῶν συναδέλφων μας ἀπὸ τὰ σχολεῖα μᾶς βεβαιώνει ὅτι πολλοὶ ἀλλόθρησκοι ἢ ἀλλόδοξοι ἢ καὶ ἄθεοι (κατὰ δήλωσή τους) μαθητὲς παρακολουθοῦσαν τὸ μάθημα τῶν θρησκευτικῶν, καὶ συμμετεῖχαν ἐνεργῶς καὶ μὲ ἐνδιαφέρον σὲ αὐτό, χωρὶς νὰ κάνουν χρήση αὐτοῦ τοῦ δικαιώματος τῆς ἀπαλλαγῆς. Τί ἐξυπηρετεῖ, λοιπόν, ἡ νέα ἐγκύκλιος;
2. Σὲ παλαιότερη γνωμοδοτικὴ πρόταση τοῦ Συμβουλίου τῆς Ἐπικρατείας ἐπὶ Σχεδίου Προεδρικοῦ Διατάγματος γιὰ τὸν διορισμὸ καὶ ἑτεροδόξων δασκάλων στὰ δημοτικὰ σχολεῖα(1) ἀναφερόταν ὅτι ἐὰν τὸ μάθημα τῶν θρησκευτικῶν εἶχε θρησκειολογικὸ χαρακτῆρα δὲν θὰ μποροῦσαν νὰ τύχουν ἀπαλλαγῆς οἱ μαθητές, θὰ ἦταν δηλ. ἀπολύτως ὑποχρεωτικό. Ἡ ἀπαλλαγὴ ἀπὸ τὸ μάθημα τῶν θρησκευτικῶν ἐσφαλμένα θεωρεῖται ὡς προστασία τῆς συνειδήσεως καὶ τῆς ἀνεξιθρησκίας τῶν μαθητῶν. Αὐτὸ συμβαίνει ἐπειδὴ στὸ μυαλὸ πολλῶν ἀνθρώπων, λανθασμένα, ταυτίζεται τὸ μάθημα τῶν θρησκευτικῶν μὲ τὴν ἐκκλησιαστικὴ κατήχηση ποὺ γίνεται στὶς ἐνορίες. Τὸ μάθημα τῶν θρησκευτικῶν εἶναι μάθημα ἐνταγμένο στὸ πλαίσιο τοῦ ἑλληνικοῦ σχολείου καὶ ἐκπληρώνει παιδαγωγικοὺς καὶ ὄχι ἐκκλησιαστικοὺς σκοπούς. Ἡ ἑλληνικὴ κοινωνία, μέσω τῶν ἐκπροσώπων της, ποὺ νομοθετοῦν, ἐπιθυμεῖ νὰ διδάσκονται τὰ παιδιὰ, ἀνάμεσα στὰ ἄλλα γνωστικὰ ἀντικείμενα καὶ τὸ φαινόμενο τῆς θρησκείας, μὲ ἰδιαίτερη βαρύτητα στὴ θρησκευτικὴ παράδοση τῆς χώρας, δηλ. στὰ δόγματα καὶ στὴ ζωὴ τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας. Οἱ σκοποὶ τῆς παιδείας γενικῶς καὶ τοῦ μαθήματος εἰδικώτερα εἶναι γνωσιολογικοί: νὰ γνωρίσουν οἱ μαθητές, ὄχι νὰ πιστέψουν ἢ νὰ ἐνταχθοῦν σὲ μία θρησκευτικὴ κοινότητα. Ἀντιγράφουμε ἀπὸ τὴν ἰσχύουσα νομοθεσία: Στὸν βασικὸ νόμο γιὰ τὴν παιδεία (Ν. 1566/1985, ἄρθρο 1) ἀναγράφεται ἐπὶ λέξει: ἡ ἐκπαίδευση ὑποβοηθεῖ τοὺς μαθητὲς νὰ «γίνονται ἐλεύθεροι, ὑπεύθυνοι, δημοκρατικοὶ πολίτες, νὰ ὑπερασπίζονται τὴν ἐθνικὴ ἀνεξαρτησία, τὴν ἐδαφικὴ ἀκεραιότητα τῆς χώρας καὶ τὴ δημοκρατία, νὰ ἐμπνέονται ἀπὸ ἀγάπη πρὸς τὸν ἄνθρωπο, τὴ ζωὴ καὶ τὴ φύση καὶ νὰ διακατέχονται ἀπὸ πίστη πρὸς τὴν πατρίδα καὶ τὰ γνήσια στοιχεῖα τῆς ὀρθόδοξης χριστιανικῆς παράδοσης. Ἡ ἐλευθερία τῆς θρησκευτικῆς τους συνείδησης εἶναι ἀπαραβίαστη». (Πῶς ἐπιβεβαιώνεται ἀπὸ τὴν παροῦσα ἐγκύκλιο τοῦ ἁρμόδιου ὀργάνου τῆς Πολιτείας ὁ σεβασμὸς καὶ ἡ προσήλωσή της στὸ δικό της Νόμο;). Ἡ ὑλοποίηση αὐτοῦ τοῦ στόχου γίνεται μὲ τὶς Ὁδηγίες τοῦ Παιδαγωγικοῦ Ἰνστιτούτου γιὰ τὸ μάθημα τῶν θρησκευτικῶν, ὅπου διαβάζουμε: «Σκοπὸς τοῦ μαθήματος τῆς ὀρθόδοξης χριστιανικῆς ἀγωγῆς στὴ δευτεροβάθμια ἐκπαίδευση είναι: 1) Νὰ ἐνημερωθοῦν οἱ μαθητὲς γιὰ τὴν ὑφὴ τοῦ θρησκευτικοῦ φαινομένου. 2) Νὰ γνωρίσουν ἰδιαίτερα τὸ Χριστιανισμό, κατεξοχὴν τὴν Ὀρθοδοξία, καὶ νὰ τοποθετηθοῦν ὑπεύθυνα. 3) Νὰ ἀξιοποιήσουν τὴν προσφορὰ τοῦ μαθήματος, ὥστε νὰ συνειδητοποιήσουν τὴ δύναμη τοῦ λυτρωτικοῦ μηνύματος τοῦ Εὐαγγελίου καὶ νὰ καλλιεργήσουν τὸ ἦθος καὶ τὴν προσωπικότητά τους, νὰ εὐαισθητοποιηθοῦν ἀπέναντι στὸ σύγχρονο κοινωνικὸ προβληματισμὸ καὶ νὰ βοηθηθοῦν νὰ πάρουν ἔμπρακτα θέση» (2). Μάλιστα, μεταξὺ τῶν «βασικῶν κριτηρίων γιὰ τὴν παρουσίαση τῆς διδακτικῆς ὕλης» ἀναγράφονται: «Ἀπαιτούμενη στάση ἀπέναντι στοὺς ἀλλόπιστους, τοὺς ἑτερόδοξους, τὶς προβληματικὲς ἢ ἀντίθετες ἰδεολογίες καὶ ἀντίστοιχα κινήματα: Ἔγκυρη ἐνημέρωση, ἀνάλυση, ἑρμηνεία. Συμπαράθεση ἀπόψεων (ἀμερόληπτη καὶ ἀντικειμενική). Τεκμηριωμένη, ἀκριβοδίκαιη, ἐποικοδομητικὴ καὶ νηφάλια κριτικὴ (καὶ αὐτοκριτική). Σεβασμὸς τῶν ἐκπροσώπων τους. Ἀγωγὴ γιὰ μαρτυρία καὶ ὁμολογία ἢ διάλογο (ὅπου αὐτὸς εἶναι δυνατός), καθὼς καὶ γιὰ ἄμυνα (ὅπου εἶναι ἀναπόφευκτο). Ἀποφυγὴ προσβλητικῶν χαρακτηρισμῶν, ὑποτίμησης, περιφρόνησης, γελοιοποίησης, πολεμικῆς καὶ φανατικῆς ἀντίθεσης» (3).
3. Εἶναι ἐνδιαφέρον ὅτι στὴ Γαλλία, στὴν ὁποία δὲν διδάσκεται πάνω ἀπὸ 100 χρόνια εἰδικὸ μάθημα θρησκευτικῶν, ὁ διανοητὴς Ρεζὶς Ντεμπρὲ εἰσηγεῖται τὴν ἐπαναφορὰ τῆς συστηματικῆς διδασκαλίας τοῦ θρησκευτικοῦ φαινομένου, τὸ ὁποῖο κατ’ αὐτὸν συνδέεται μὲ τὸν πολιτισμό, τὴν τέχνη καὶ τὰ γράμματα, μέσα ἀπὸ τὰ συναφῆ μαθήματα τοῦ γαλλικοῦ σχολείου(4). Καὶ στὴ χώρα μας ὁ καθηγητὴς Νίκος Μουζέλης ὑποστηρίζει μὲ ἄρθρο του τὴν ὑποχρεωτικὴ διδασκαλία τῶν θρησκευτικῶν: «τὸ μάθημα τῶν θρησκευτικῶν πρέπει νὰ εἶναι ὑποχρεωτικὸ γιὰ δύο βασικοὺς λόγους: Πρῶτον: Ἂν ἡ παιδεία ἔχει σὰν σκοπὸ τὴν ἀνάπτυξη, ὄχι μόνο τῆς διανοητικῆς καὶ σωματικῆς ἀλλὰ καὶ τῆς πνευματικῆς διάστασης τοῦ ἀνθρώπου, τὰ θρησκευτικά, ὅταν διδάσκονται σωστά, ὁδηγοῦν σὲ βασικούς, πανανθρώπινους προβληματισμοὺς ποὺ τὸ μονοδιάστατα ρασιοναλιστικό/λογοκεντρικὸ ἐκπαιδευτικό μας σύστημα καὶ τὸ ἄκρατα ὑλιστικό/καταναλωτικὸ κοινωνικὸ πλαίσιο τείνουν νὰ ἐξαφανίσουν. Δεύτερον, ἡ ὀρθόδοξη πίστη καὶ ἐκκλησία ἀποτελεῖ μιὰ βασικὴ διάσταση τῆς ἐθνικῆς μας ταυτότητας. Γι' αὐτὸν τὸν λόγο ἀνεξάρτητα μὲ τὸ ἂν κανεὶς πιστεύει ἢ ὄχι, ἡ γνώση τῶν βασικῶν οὐσιαστικῶν στοιχείων τῆς Ὀρθοδοξίας, τῆς ἱστορικῆς ἐξέλιξης τῆς ἐκκλησίας καὶ τοῦ ρόλου ποὺ αὐτὴ ἔπαιξε στὴ διαμόρφωση τῆς νεοελληνικῆς κοινωνίας καὶ πολιτισμοῦ ἀποτελεῖ βασικὴ προϋπόθεση γιὰ νὰ καταλάβουμε ποιοὶ εἴμαστε καὶ πῶς λειτουργοῦμε στὸν χῶρο καὶ χρόνο. Ἡ ἰδέα πὼς γιὰ τοὺς Ἕλληνες ποὺ δὲν πιστεύουν, τὸ μάθημα τῶν θρησκευτικῶν θὰ πρέπει νὰ εἶναι προαιρετικό, εἶναι τόσο ἀπαράδεκτη ὅσο ἡ ἀντίληψη πὼς οἱ μαθητὲς μὲ ἀναρχικὰ πολιτικὰ φρονήματα, ἐπειδὴ δὲν πιστεύουν στὴν κρατικὴ ἐξουσία δὲν θὰ πρέπει νὰ ὑποχρεοῦνται νὰ μελετήσουν τὴ συγκρότηση καὶ ἐξέλιξη τοῦ ἑλληνικοῦ κράτους - ἔθνους» (5). Ἐάν, μάλιστα, διαβάσει κάποιος τὶς ἀπόψεις περὶ τοῦ πολιτιστικοῦ καὶ βιβλικοῦ χαρακτῆρος τοῦ μαθήματος τῶν θρησκευτικῶν(6) τότε θὰ συμφωνήσει ὅτι τὸ μάθημα τῶν θρησκευτικῶν μὲ τὶς πολλαπλὲς διαστάσεις, ποὺ ἔχει ἤδη καὶ μὲ τὸν σύγχρονο τρόπο διδασκαλίας του, θὰ πρέπει νὰ παραμείνει στὸ ἑλληνικὸ σχολεῖο ὑποχρεωτικό, ὅπως τουλάχιστον τὰ μαθήματα τῆς ἱστορίας καὶ τῆς κοινωνικῆς καὶ πολιτικῆς ἀγωγῆς.
5. Ἀκόμη, ἡ νέα ἐγκύκλιος φαίνεται νὰ ἀγνοεῖ τὴ σχολικὴ πραγματικότητα καὶ τὴν ψυχολογία μαθητῶν καὶ γονέων. Ποιὸς μαθητής, ἰδίως στὶς τελευταῖες τάξεις τοῦ Λυκείου, δὲν θὰ ἤθελε νὰ ἔχει δύο ὧρες λιγώτερο μάθημα τὴν ἑβδομάδα; Ἐὰν βλέπαμε τὸ θέμα ἀπὸ παιδαγωγικῆς ἀπόψεως θὰ ἔπρεπε στὴν περίπτωση ἀπαλλαγῆς ἀπὸ ἕνα μάθημα νὰ βάζαμε στὴ θέση του ἕνα ἄλλο· νὰ ὑπῆρχε ἀντικατάσταση καὶ ὄχι ἀπαλλαγή. Γιὰ λόγους ἐναρμόνισης μὲ τὰ Εὐρωπαϊκὰ δεδομένα δὲν πρέπει νὰ βλέπουμε τί κάνουν ἄλλες χῶρες (π.χ. Φινλανδία, Βέλγιο, Λουξεμβοῦργο, Γερμανία, Πορτογαλία, Ἱσπανία), μὲ παρόμοιο σύστημα ἐκπαίδευσης; Θὰ δοῦμε λοιπὸν ὅτι οἱ χῶρες αὐτὲς ἔχουν θεσπίσει στὴ θέση τοῦ μαθήματος τῶν «Θρησκευτικῶν» (ὅποιας μορφῆς καὶ περιεχομένου) ἐναλλακτικὸ μάθημα (Ἠθική, Φιλοσοφία, Κοινωνικὴ Παιδεία κ.λπ.) ὑποχρεωτικὸ γιὰ ὅσους μαθητὲς ζητήσουν ἀπαλλαγὴ ἀπὸ τὸ μάθημα τῶν θρησκευτικῶν(7). Ἐδῶ ὅμως δὲν ὑπάρχει ἀνάλογη νομοθετικὴ ρύθμιση, γεγονὸς ποὺ θὰ ἀποθάρρυνε τοὺς μαθητὲς ἐκείνους, οἱ ὁποῖοι (χωρὶς νὰ ἔχουν ἀληθινὸ πρόβλημα συνείδησης) καὶ μόνο χάριν εὐκολίας θὰ ζητοῦσαν τὴν ἀπαλλαγή τους ἀπὸ τὸ μάθημα τῶν θρησκευτικῶν.
6. Ἐπὶ πλέον, μὲ τὴν ἐγκύκλιό του αὐτὴ τὸ Ὑπουργεῖο εἰσάγει ἕναν ἀνοίκειο διαχωρισμὸ ἀνάμεσα στὰ διδασκόμενα μαθήματα (ὅλα ὑποχρεωτικὰ καὶ ἕνα μόνον προαιρετικό) καὶ ὑποβαθμίζει τὴ θέση τῶν θεολόγων καθηγητῶν. Δημιουργεῖ καθηγητὲς καὶ μαθήματα δύο ταχυτήτων. Ἀσφαλῶς καὶ σήμερα ὑπάρχουν στὸ ἐκπαιδευτικὸ σύστημα (Γυμνάσιο-Λύκειο) ἐπιλεγόμενα μαθήματα. Ἡ δυνατότητα, ὅμως, ἐπιλογῆς τους (π.χ. β’ ξένη γλώσσα) δὲν ὑποβαθμίζει τὸν ρόλο κάποιας εἰδικότητας, οὔτε ἐλαφρύνει τὸ πρόγραμμα τῶν μαθητῶν, ἀφοῦ καὶ αὐτὰ (πλὴν συγκεκριμένων π.χ. Η/Υ) εἶναι ὑποχρεωτικὰ τόσο στὴν παρακολούθηση ὅσο καὶ στὴν ἐξέταση-βαθμολόγηση. Ἐὰν κατὰ τὸ ἑπόμενο σχολικὸ ἔτος σημειωθοῦν μαζικὲς ἀπαλλαγὲς μαθητῶν, α) πῶς θὰ ἀπασχολοῦνται αὐτοὶ κατὰ τὴ διάρκεια τοῦ σχολικοῦ προγράμματος (τὸ πρόβλημα θὰ εἶναι ἔντονο, ἰδιαίτερα στὴν Πρωτοβάθμια Ἐκπαίδευση καὶ εἶναι θέμα ποὺ θὰ κληθοῦν νὰ ἀντιμετωπίσουν οἱ διευθυντὲς τῶν σχολείων καὶ τῶν δύο βαθμίδων Ἐκπαίδευσης) καὶ β) ποιὸ θὰ εἶναι τὸ ἐργασιακὸ παρὸν καὶ μέλλον 4.000 θεολόγων - καθηγητῶν (οἱ ὁποῖοι εἶναι ἀπόφοιτοι δημόσιου Πανεπιστημίου, διορίστηκαν καὶ μισθοδοτοῦνται ἀπὸ τὸ δημόσιο καὶ ὑπηρετοῦν τὶς ἀρχές-ἀξίες τοῦ ἐκπαιδευτικοῦ συστήματος, ἐφαρμόζοντας τοὺς Νόμους τοῦ Κράτους);
7. Μία τελευταία ἐπισήμανση: Ἐνῶ ἡ Ἑλληνικὴ Πολιτεία ἐπανειλημμένως ἀρνεῖται νὰ συμμορφωθεῖ μὲ ἀποφάσεις ἑλληνικῶν ἢ εὐρωπαϊκῶν Δικαστηρίων, οἱ ὁποῖες δικαιώνουν φυσικά πρόσωπα ἢ φορεῖς (ἔπειτα ἀπὸ προσφυγή τους γιὰ ποικίλα ζητήματα), σπεύδει νὰ υἱοθετήσει μία ἁπλῆ σύσταση τῆς Ἀρχῆς τοῦ Συνηγόρου τοῦ Πολίτη, δημιουργῶντας ποικίλα προβλήματα, μὲ τὴν ἀλλαγὴ τοῦ λεκτικοῦ σὲ ἕνα γραφειοκρατικῆς ὑπόθεσης ἔγγραφο. Θεωροῦμε πὼς ἡ κίνηση αὐτὴ ἔγινε χωρὶς σοβαρὴ σκέψη καὶ ἐρήμην τῆς ἐκπαιδευτικῆς κοινότητας (καὶ τῶν δύο βαθμίδων ἐκπαίδευσης), καθὼς αὐτὴ θὰ κληθεῖ πρώτη καὶ ἐντελῶς ἀκάλυπτη νὰ ἀντιμετωπίσει τὰ λειτουργικά – καὶ ὄχι μόνο - προβλήματα.
31.7.2008
[1] Βλ. προχείρως Τὰ Νέα 30.11.2002, Τὸ Βῆμα 8.12.2002.
2 Παιδαγωγικοῦ Ἰνστιτούτου, Ὁδηγίες γιὰ τὴ διδακτέα ὕλη καὶ τὴ διδασκαλία τῶν μαθημάτων στὸ Γυμνάσιο καὶ στὸ Ἑνιαῖο Λύκειο κατὰ τὸ σχολικὸ ἔτος 2002-2003, τεῦχος Γ´ (Ἀθήνα: Ο.Ε.Δ.Β., 2002), σ. 14.
3 Παιδαγωγικοῦ Ἰνστιτούτου, ὅπου παραπάνω, σ. 15.
4 Βλ. Ρεζὶς Ντεμπρέ, Ἡ διδασκαλία τῆς θρησκείας στὸ οὐδετερόθρησκο σχολεῖο (Ἀθήνα: Ἑστία, 2004).
5Νίκου Μουζέλη, «Ἡ διδασκαλία τῶν θρησκευμάτων», Τὸ Βῆμα 16.10.1995.
6 Βλ. Σταύρου Ζουμπουλάκη, «Τὰ Θρησκευτικὰ ὡς βιβλικὸ μάθημα», Θρησκευτικὴ παιδεία καὶ σύγχρονη κοινωνία (Ἀθήνα: Ἐν πλῷ, 2006), σσ. 233-249. Παντελῆ Καλαϊτζίδη, «Τὰ Θρησκευτικὰ ὡς πολιτιστικὸ μάθημα», Σύναξη 74/2000, σσ. 69-83.
7Βλ. Δημητρίου Βογιατζῆ, «Θρησκευτικῶν ἀπολογία» Κοινωνία 45 (2002), σ. 352.
