Η πρόσφατη αναστάτωση εξ αφορμής του εγγράφου του υπουργείου Παιδείας (10 Ιουλίου) περί δυνατότητας α­παλλαγής από το μάθημα των θρησκευτικών πρέπει πανηγυρικά να χαιρετιστεί, νομίζω, ως  μια εξαιρετική ευκαιρία: Ως πρώτης τάξεως αφορμή, για να συνειδητοποιήσει κανείς πόσο πηχτή είναι η ιλύς, στην οποία κα­λείται να κωπηλατήσει η συ­ζήτηση του ζητήματος!

Το καίριο πρόβλημα είναι ότι στον θεολογικό και εκ­κλησιαστικό χώρο κυριαρχεί μια αβυσσαλέα δυσκολία να κατανοηθεί το απλούστατα απλό: Μάθημα κατηχητικό σημαίνει μάθημα προαιρετικό. Τελεία και παύλα! Στην πραγματικότητα, δηλαδή, το πρωτεύον δεν είναι αν κα­νείς θέλει το μάθημα των θρησκευτικών κατηχητικό ή γνωσιολογικό. Το πρωτεύον -—η ιλύς— είναι η απίστευτη αδυναμία να κατανοηθεί τι σημαίνει καθένας από αυ­τούς τους δύο χαρακτηρι­σμούς (υπό αυτές ή υπό οι­εσδήποτε άλλες ονομασίες). Όσοι θέλουν το μάθημα κα­τηχητικό, καλά κάνουν, αλλά ας δηλώσουν εντίμως και μεγαλοφώνως ότι το αποδέ­χονται ως μάθημα επιλογής, ήγουν, αργά ή γρήγορα, σε πολλές θρησκειακές εκδο­χές, διδασκόμενες ενδεχο­μένως από εντεταλμένους κάθε θρησκευτικής κοινότη­τας ή ομολογίας. Όμως το να ξιφουλκείς υπέρ του πακέ­του «και Ορθοδόξως κατηχη­τικό και υποχρεωτικό» μοι­άζει εκδήλωση αυτισμού ή κουτοπονηριάς, και δη κου­τοπονηριάς, η οποία σε πλή­θος αντιφάσεων επιδίδεται, προκειμένου να διοτηρηθούν προνόμια και επικυριαρχίες στην κοινωνία.

Είναι άραγε δυνατό, ο στο­χασμός: στον τόπο μας να μοι­άζει συχνά με πότισμα ταυ θεσσαλικού κάμπου μέρα μεσημέρι; Μήπως, δηλαδή, ο κόπος της αναμέτρησης με το προβλήματα είναι σαν νερό που πέφτει σε πυρωμένο έ­δαφος και εξατμίζεται το περισσότερο, πριν χωθεί στο χώμα; Για τη φυσιογνωμία των θρησκευτικών και για το ρόλο τους έχουν γραφτεί πά­μπολλα, οπό τότε περίπου που καθιερώθηκε ως μάθη­μα. Ειδικά όμως κατά την τε­λευταία δεκαετία, κατατέθη­καν προβληματισμοί, που ψηλαφούν ακριβώς την πραγματικότητα και θέτουν τον πήχυ σε αξιοπρεπές ύψος. Αλλά, βλέπετε, συχνό ο πήχυς αντιμετωπίζεται με το να περνά κανείς από κάτω! Ενδεικτικά υπενθυμίζω:

Τρεις μείζονες συναντή­σεις —κυρίως θεολόγων της δευτεροβάθμιας— πραγμα­τοποιήθηκαν από την άνοιξη του 1999 ως και την άνοιξη του 2000 (στο Βόλο, στην Πα­ναγία Σουμελά και στη Γερ­μανική Σχολή Αθηνών). Η πρώτη και η τελευταία αποτυπώθηκαν σε δύο σημαντικά συλλογικά βιβλία («Γιατί θρησκευτικά Σήμερα»; εκδ. Δόμος, Αθήνα 2000, και «θρησκευτική Παιδεία και Σύγχρονη Κοινωνία», εκδ. Εν Πλω, Αθήνα 2006). Παράλ­ληλα, ουσιώδεις προτάσεις δημοσιεύτηκαν μεμονωμένα (βλ. ενδεικτικό περιοδικό «Σύναξη», ι. 75/2000, τ. 83/2002, τ. 93/ 2005). Η ό­λη ατμόσφαιρα είχε τον ανα­βρασμό εργαστηρίου. Δεν επρόκειτο για συγχορδίες ομονοούντων, αλλά για τοποθετήσεις, που συχνά συ­γκρούονταν. Ωστόσο, το κυ­ρίαρχο ήταν η προθυμία για δουλειά επί του συγκεκριμέ­νου. Σε αυτό το πλαίσιο, τον Μάρτιο του 2005 η «Σύναξη» φιλοξένησε ένα είδος δημο­σίου διαλόγου, εντυπωσιακά ακριβώς πάνω στο ζήτημα που φαίνεται να στασιάζεται σήμερα. Δημοσίευσε αφ' ε­νός πορίσματα του Συνηγόρου του Πολίτη (Ιουνίου 2002 και Νοεμβρίου 2004) σχετικά με τη δυνατότητα α­παλλαγής από το μάθημα δίχως καν επίκληση της ετεροδοξίας του αιτούντα: την α­παλλαγή, και αφ' ετέρου σχολιασμό αυτών των πορι­σμάτων από τον σύμβουλο του Παιδαγωγικού Ινστιτού­του Σταύρο Γιαγκάζογλου και τον σχολικό σύμβουλο Άγγε­λο Βαλλιανάτο. Έλεος! Σήμερα, τριάμισυ χρόνια αργότερα, το πρόσφατο έγγραφο του Υπουργείου ξαφνιάζει πολλούς, σαν τάχα να μην είναι γεγονός ότι η εξαίρεση από το θρησκευτικά (απλώς με δια­φορετικά εύρος προβλέπεται εδώ και πάμπολλα χρό­νια, ακριβώς επειδή υπάρ­χουν ως ομολογιακό μάθημα!

Το κύριο θέμα στις συζήτησης που προανέφερα, ήταν η νομιμοποιητική βάση του μα­θήματος στα σημερινό σχο­λείο, καθώς και η φυσιογνω­μία του ίδιου του σχολείου. Δύο καίρια ερωτήματα ανα­φύονται εδώ:

1. Τι θα σημάνει για τη φυ­σιογνωμία του σχολείου, αν το θρησκευτικό μάθημα είναι πλήρως προαιρετικό και, συ­νεπώς, ανύπαρκτο για όσους μαθητές δεν έχουν (ή δηλώ­σουν ότι δεν έχουν) θρη­σκευτική υπηκοότητα; Δεν εί­ναι, άραγε, υποχρέωση της Πολιτείας να καταρτίζει τον νέο άνθρωπο σε ό,τι εξ αντικειμένου συνιστά την αν­θρώπινη πραγματικότητα και, συνεπώς, και στο θρησκευτικό φαινόμενο;

2. Σε ένα μη-κατηχητικό μάθημα, πως θα γίνεται η γνωριμία του μαθητή με τα λεγόμενα εγχώρια θρησκευ­τικά στοιχεία, δηλαδή με ε­κείνα που ιστορικά συμμετέ­χουν στη διαμόρφωση του κόσμου του και των συμβολι­κών πεδίων του; Η πρόταση, λόγου χάριν, για τα θρησκευτικά ως πολιτιστικό μάθημα (διατυπωμένη κυρίως από τον Παντελή Καλαϊτζίδη-πρβλ. κείμενο του αείμνη­στου Νίκου Ματσούκα στο 1ο τεύχος της «Σύναξης») προ­συπογράφει την υποχρεωτική, μη-κατηχητική γνωριμία με τα πολιτισμικό προϊόντα της Ελληνοορθοδοξίας, ενώ η πρόταση για τα θρησκευτικά ως βιβλικό μάθημα (διατυ­πωμένη κυρίως από τον Σταύρο Ζουμπουλάκη) διαφωνεί ριζικά και επικεντρώ­νει στην υποχρεωτική, μη-κατηχητική γνωριμία με τη βι­βλική συνιστώσα της ευρω­παϊκής ταυτότητας. Η δε πρό­ταση για θρησκειολογικό υ­ποχρεωτικά μάθημα (διατυ­πωμένη κυρίως από τον Γιώργο Σωτηρέλλη) αναγνω­ρίζει ιδιαίτερο χώρο στη γνω­ριμία με την Ορθοδοξία. Σε εισήγηση του κατά την ημερίδα που πραγματοποίησε τον Μάρτιο 2006 στη Μονή Πε­ντέλης η Συνοδική Επιτροπή για το Μάθημα των θρησκευ­τικών, ο γράφων επιχείρησε να σκιαγραφήσει όλες τις προτάσεις που έχουν κατατε­θεί (στις προαναφερθείσες τέσσερις προστέθηκαν, ανε­ξαρτήτως του βάθους ή της ρηχότητας τους, άλλες τρεις: μάθημα ιεραποστολικό, θεο­λογικό και συμβουλευτικό], για να υποστηρίξει ότι η ανά­κριση τους και η δοκιμή των αντοχών τους «έπρεπε να εί­χε αρχίσει εχθές»!

Είμαι σίγουρος πως όλα αυτό είναι σε βαθμό ανίας γνωστά σε όποιον στοιχειω­δώς ενημερώνεται και προ­σπαθεί να ζει την πραγματική πραγματικότητα. Και, όμως, αδιάκοπα συναντά κανείς θορυβώδεις «ανυποψία­στους» σε όλους τους χώ­ρους. Στον μεν θεολογικό, ανθρώπους που θεωρούν συντριπτικό το επιχείρημα τους ότι τα θρησκευτικά πρέ­πει να είναι υποχρεωτικά, αφού χειραγωγούν τον νέο στη θέωση, σε άλλους δε χώ­ρους, ανθρώπους που φαίνε­ται να είναι οδυνηρά απλη­ροφόρητοι για το εύρος του θρησκευτικού φαινομένου (στην Εισηγητική Έκθεση, λόγου χάριν, της Πρότασης Νόμου της «Ελληνικής Ένω­σης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου και του Πολίτη» το 2006, προτείνεται «το μά­θημα των θρησκευτικών να συμπεριλάβει την εισαγωγή

στην ιστορία, την κοινωνιο­λογία και την δογματική ό­λων των θρησκειών». Υπάρ­χει άραγε η επίγνωση τι ση­μαίνει η λέξη «όλων»; Ή υ­πονοείται ότι θα γίνει επιλε­κτική διδασκαλία; Και αν ναι, με τι κριτήριο;). Στο δε επίμα­χο έγγραφο του Υπουργείου το πρόβλημα, κατά τη γνώμη μου, δεν είναι η διεύρυνση της δυνατότητας απαλλαγής, αλλά η εγκόλπωση της λογι­κής του στριμώγματος των θρησκευτικών πεποιθήσεων και της αθεΐας στο μισοσκό­ταδο των «προσωπικών δε­δομένων», φρονώ αντιθέ­τως, ότι σε μια κοινωνία δη­μοκρατίας και ελευθερίας πρέπει να ενθαρρύνεται και να διασφαλίζεται η παρουσία όλων των ερμηνειών της ζω­ής στον δημόσιο χώρο και το στοχαστικό αντάμωμα τους.

Μα και το πρόσφατο Δελτίο Τύπου της Διαρκούς Ιεράς Συνόδου (31 Ιουλίου], το ο­ποίο αναδίδει αίσθημα ανα­κούφισης ξαποσταίνοντας στη διευκρίνιση του Υπουρ­γείου ότι το μάθημα παραμέ­νει υποχρεωτικό, δεν δίνει τη βεβαιότητα άτι έχει γίνει αντιληπτό το νεύρο του προβλή­ματος. Φταίει άραγε η λακωνικότητά του, ή μήπως... η ι­λύς;

Ουδαμώς αποκλείεται τα πράγματα να εξελιχτούν βά­σει ενός είδους... φυσικής ε­πιλογής. Μπορεί, δηλαδή, τα εκάστοτε επιτελεία του ΥΠΕΠΘ να καθορίσουν μονο­μερώς την αυριανή φυσιο­γνωμία του μαθήματος. Αν, ό­μως, οι νυν εμπλεκόμενοι ε­πιθυμούν να έχουν συμβολή, θα πρέπει —κατά την ταπει­νή μου άποψη— να δουν αυ­τά το ζητήματα, αλυσσιδωτά μαζί με άλλα, όπως λ.χ. το ξεκαθάρισμα της φυσιογνω­μίας (ομολογιακής ή θρη­σκειολογικής) των θεολογι­κών Σχολών.

Οψόμεθα...