Εκδόσεις ΜΗΝΥΜΑ 1985
Μετάφραση - επιμέλεια
Γιάννης Λάππας - Γιάννης Ζερβός
Η μετάφραση βασίστηκε στην ανάπτυξη του θέματος όπως έγινε στη Θεολογική Αθήνας,
με τη βοήθεια προϋπάρχοντος γραπτού κειμένου.
Ο Ολιβιέ Κλεμάν μίλησε με το ίδιο θέμα στη Θεσσαλονίκη στις 13 Δεκεμβρίου και στην Αθήνα στις 14. Το δημοσιευόμενο κείμενο βασίζεται στην ομιλία πού έκανε στη Θεολογική Αθήνας. Παραθέτουμε λοιπόν την εισαγωγική προσφώνηση του εκπροσώπου της Χριστιανό-σοσιαλιστικής Σπουδαστικής Κίνησης Πέτρου Νάτση, στην οποία και άπαντα αρχίζοντας την ομιλία του ο Ολιβιέ Κλεμάν.
ΠΡΟΣΦΩΝΗΣΗ ΑΠΟ ΤΟΥΣ
ΔΙΟΡΓΑΝΩΤΕΣ ΤΗΣ ΟΜΙΛΙΑΣ
ΤΟΥ ΟΛΙΒΙΕ ΚΛΕΜΑΝ
Θεοφιλέστατε, σεβαστοί πατέρες και δάσκαλοι, φίλες και φίλοι, είναι κατά τη γνώμη μας σημαντικό το γεγονός της επίσκεψης στην Ελλάδα του Ορθοδόξου Γάλλου συγγραφέα, θεολόγου και διανοητή Ολιβιέ Κλεμάν, γιατί συμπίπτει με μια περίοδο του νεοελληνικού πολιτικού και κοινωνικού βίου πού θα μπορούσε ν' αποκληθεί «μεταϊδεολογική», κύρια με την έννοια της αρνητικής στάσης του απλού πολίτη και ιδιαίτερα του νεολαίου απέναντι στις διάφορες προκατασκευασμένες θεωρήσεις του κόσμου και του ανθρώπου.
Θεωρήσεις, πού μέσα από τη νοσταλγία της ολότητας μπορούν να οδηγήσουν στον ολοκληρωτισμό, καθώς δήλωσε πρόσφατα στο περιοδικό «σημάδια». ( Βλέπε «σημάδια», τχ. 11 και 12. Κεντρική διάθεση «Μήνυμα».)
Ο Ολιβιέ Κλεμάν όχι τόσο με την έννοια της αποποίησης ενός συγκεκριμένου τρόπου σκέψης και έκφρασης όπου εκδηλώνεται η σημερινή κυρίαρχη ιδεολογία δηλαδή η ιδεολογία της κατανάλωσης. Και ναι μεν η αδιαφορία για τις διάφορες πολιτικές και Ιδεολογίες αποτελεί σημείο των καιρών, όμως, το ίδιο δεν συμβαίνει και με την κυρίαρχη ιδεολογία πού βγαίνει ιδιαίτερα ενισχυμένη στις μέρες μας.
Βλέπουμε λοιπόν, και μέσα από τη δική μας φοιτητική εμπειρία στο ελληνικό πανεπιστήμιο, ότι η χρεοκοπία των κυριαρχούν ιδεολογιών της αριστεράς πού περιγράφεται με τον ορό «η κρίση της αριστεράς σήμερα», έχει ανοίξει δύο δρόμους: Ο ένας, είναι η αποπολιτικοποίηση, μέσα από τη φυγή και τις ατομικές λύσεις, και ο άλλος το περιθώριο και η ενσωμάτωση. Δύο δρόμοι πού καθόλου δεν θίγουν το σύστημα και την κυρίαρχη ιδεολογία πού μπορούν έτσι να ενσωματώνουν με την πάροδο του χρόνου και τους δικούς τους ποικίλους αφομοιωτικούς τρόπους πραγματικά δυναμικά κινήματα και εναλλακτικές προτάσεις για την πολιτική, τη ζωή και την κοινωνία. Ένα τέτοιο κίνημα, είναι το δικό μας φοιτητικό Κίνημα στην εξέγερση του Πολυτεχνείου και κατόπιν στην περίοδο των καταλήψεων.
Παράλληλα, μια άλλη κατεστημένη ιδεολογία, η λεγόμενη θρησκευτική, άρχισε έντονα να αμφισβητείται στους χώρους όπου αναπτύχθηκε, δηλαδή μέσα στην ίδιο την Εκκλησία, με την αναβίωση Ορθόδοξης της πατερικής παράδοσης. Το Κίνημα επανακάλυψης της Ορθοδοξίας εγκαινίασε την «εκκλησιαστική μεταϊδεολογική περίοδο». Χαρακτηριστικά της η προβολή της ενορίας και της κοινότητας ως χώρου ζωής. και η επικυριαρχία του βιώματος έναντι της ιδεολογίας. Υπάρχει όμως ένας κίνδυνος, ήδη ορατός στις μέρες μας, το δυναμικό αυτό κίνημα πού περιστρέφεται γύρο από τους δύο αυτούς κύριους άξονες, να ενσωματωθεί: με την ιδεολογοποίηση του τρόπου αυτού ζωής και τον εκφυλισμό του σε θεολογικά σαλόνια ή εργαστήρια, με αποτέλεσμα την ένταξη του στις προδιαγραφές κυρίαρχης ιδεολογίας της κατανάλωσης και την αφαίρεση της πολιτικής και κοινωνικής του εμβέλειας με την έννοια της πράξης, ως δημιουργικής εκδήλωσης της κοινοτικής ζωής.
Ο Ολιβιέ Κλεμάν, πού είδε και έζησε τη μεταϊδεολογική περίοδο της Δ. Ευρώπης, μέσα από τις εκεί διάφορες εναλλακτικές απόπειρες, (κίνημα Μάη του 68, οικολογικές πρωτοβουλίες, αυτοδιαχειριζόμενες κοινότητες με μορφή αγροτικών συνεταιρισμών, έρχεται, με τη δικιά του Ορθόδοξη προβληματική, να αξιολογήσει αυτές τις απόπειρες και να συμμεριστεί τη σημερινή δική μας αγωνία.
Ο λόγος ανήκει στον αδελφό Ολιβιέ Κλεμάν.
Ομιλία του Ολιβιέ Κλεμάν
Πριν μπω στο θέμα μου, θα ήθελα να απαντήσω στα καλά λόγια πού με παρουσίασε - και για τα όποια τον ευχαριστώ θυμίζοντας ένα πολύ γνωστό επεισόδιο από Αγία Γραφή, αυτό της «όνου Βαλαάμ». (Η όνος τον Βαλαάμ: Αναφέρεται στο περιστατικό (Αριθμοί 22, 21-32), κατά το όποιο άγγελος Θεού χρησιμοποίησε την όνο του προφήτη-μάντη Βαλαάμ, πού του μίλησε και τον απέτρεψε να καταραστεί τους Ισραηλίτες.)
Αν η όνος του Βαλαάμ μπόρεσε να πει πράγματα ενδιαφέροντα, τότε, εντάξει, αποδέχομαι όπως και η όνος τις φιλοφρονήσεις.
Θα ήθελα επίσης να πω και κάτι άλλο: από χρόνια έχω Έλληνες φίλους. Τους χρωστώ πολλά, βέβαια, μερικές φορές μ' έχουν κάνει ν' αγανακτήσω. Τώρα όμως, δεν αισθάνομαι γι' αυτούς παρά μόνον ευγνωμοσύνη.
Επίσης, αυτό πού θα ήθελα σ' όλους σας να πω για ν' αρχίσω είναι: ευχαριστώ. Γιατί, και αυτό θα είναι μοναδική προσωπική μου εκμυστήρευση, οφείλω τα πάντα στην Ορθόδοξη Εκκλησία.
Επειδή πιστεύω ότι το πρώτο πράγμα πού περιμένουν από μας οι άνθρωποι σήμερα είναι να μπορούμε να μιλάμε για τα πάντα, περιλαμβανομένης και της πολιτικής, από κάποιαν απόσταση: πρώτα θα μιλήσω για το μηδενισμό, κατόπιν για το σταυρό και θα καταλήξω με τη στράτευση και τη διακονία μας.
Μηδενισμός
Θα ξεκινήσω λοιπόν μιλώντας για το μηδενισμό πού, πιστέψτε με, ξέρω καλά τί σημαίνει. Αν δεν γίνει Ορθόδοξος, δεν ξέρω αν θα είχα κατορθώσει να ζω. Ούτε το ένα πόδι δεν μπορώ να απομακρύνω από το άλλο, παρά μόνο μέσα σ' αυτό το γλυκύτατο φως, μέσα από το όποιο η Ορθόδοξη Εκκλησία με δίδαξε να βλέπω το Χριστό, κάθε ανθρώπινο πρόσωπο, κάθε χορταράκι, όπως και τους αστερισμούς του ουρανού. Γιατί με δίδαξε ότι και οι αστερισμοί οι πιο απόμακροι καθρεφτίζονται στο πρόσωπο εκείνου ή εκείνης πού αγαπώ.
Σήμερα, έχει ολοκληρωθεί η ενότητα του πλανήτη μας. Συγκεκριμένα, ο καθένας φέρει μέσα του ολόκληρη την ανθρωπότητα. Το μάκρυνα έγινε κοντινό, ο πόνος του κάθε ανθρώπου με άφορα. Τα μέσα μαζικής ενημέρωσης έχουν κάνει θέαμα καθημερινό τη φρίκη του πλανήτη, την ανόητη σφαγή των αθώων. Γιατί η εποχή της «πλανητικής ενότητας» είναι επίσης η εποχή του μηδενισμού.
Θα ήθελα με δυο λέξεις να αναπαραστήσω συμβολικά το μηδενισμό: το Άουσβιτς και Χιροσίμα.
Η Χιροσίμα σημαίνει την αμφισβήτηση της ίδιας της ύπαρξης της ανθρωπότητας από τη δική της τεχνική και επιστημονική ισχύ. Σας θυμίζω ότι η βόμβα έπεσε στη Χιροσίμα ακριβώς τη μέρα πού εμείς οι Ορθόδοξοι γιορτάζουμε τη Μεταμόρφωση του Σωτήρα, σαν να μας επιβαλλόταν η επιλογή: αποσύνθεση ή μεταμόρφωση.
Η Χιροσίμα είναι το σύμβολο της αποσύνθεσης: όχι μόνο της ύλης, μα και των κοινωνιών και πάνω απ' όλα της ανθρώπινης ψυχής. Μπορούμε ν' αποφύγουμε (και να επιταχύνουμε) την αποσύνθεση αύτη με τα ναρκωτικά, μπορούμε να την ελέγξουμε καλώς ή κακώς με την ψυχανάλυση, μπορούμε να τη χρησιμοποιήσουμε με τον ψυχολογικό πόλεμο ή με τη διαφήμιση σε επιστημονικές βάσεις. Κατά βάθος, τα πάντα ανάγονται στο διάλογο του Ιησού με το δαιμονισμένο: «Ποιο είναι το όνομα σου; Τ' όνομα μου είναι λεγεών...» Πολύ μιλούμε για το ανθρώπινο πρόσωπο, αλλά συχνά, πολύ συχνά, «τ' όνομα μου είναι λεγεών».
Το Άουσβιτς, είναι με μια έννοια πολύ εξειδικευμένη και οριστική, σύμβολο εκείνου πού εγώ ονομάζω ιδεολογία: δηλαδή μιας ομάδας πού φτάνει στο σημείο τήξης από μια αντίληψη ενιαία και ομογενή, μια «αλήθεια» πού κατέχουμε και σκεπτόμαστε εναντίον του άλλου. Καρδιά της ιδεολογίας είναι η θέληση για δύναμη των «επαϊόντων», η επιθυμία για ασφάλεια αυτών πού ακολουθούν, η δικαίωση του ενστίκτου του φόνου πού κάθε άνθρωπος έχει μέσα του. Γιατί τίποτα δεν είναι πιο ανυπόφορο από τον άλλο (τον πλησίον).
Τα σύμβολα της Χιροσίμα και του Άουσβιτς συγκλίνουν στον ερχομό του μηδενισμού. Ο Στάλιν είπε στον Ντεγκώλ την τελευταία του λέξη: «Ο θάνατος είναι πού πάντα κερδίζει». Στη Δύση -για την Ελλάδα δεν ξέρω- ο θάνατος δεν ήταν ποτέ τόσο απωθημένος αλλά και τόσο γυμνός συνάμα, όσο είναι σήμερα. Έχει παρουσία πολύ λιγότερο έντονη απ' ό,τι στις αρχαίες κοινωνίες τουλάχιστον στο βόρειο ημισφαίριο.
Από το γεγονός αυτό προέρχεται η συνταρακτική αντινομία: ανάμεσα στην καθημερινή μας ζωή οπού ο θάνατος σβήνει, όλος ο κόσμος είναι νέος και ωραίος, και στην απειλή αυτοκτονίας του ανθρώπινου γένους ή απλά, στον προσωπικό θάνατο με όλη του την τραγική γυμνότητα, χωρίς ελπίδα, τελετουργία, προσευχή, ακόμα και γλώσσα για να περιγραφεί. Από κει και η άλλη συνταρακτική αντινομία ανάμεσα στο δικό μας «υλικά κορεσμένο» κόσμο του βόρειου ημισφαιρίου μερικοί τον χαρακτηρίζουν «βουλιμία της αγωνίας», και στον σκληρό κόσμο της απογύμνωσης, της πείνας, των τόσων πεθαμένων
από ασιτία παιδιών του νότιου ημισφαιρίου. Ο Σάρτρ έλεγε ότι ο Μαρξισμός είναι η αξεπέραστη ιδεολογία του πολιτισμού μας. Εγώ θα έλεγα ότι ο αξεπέραστος ορίζοντας του πολιτισμού μας είναι το μηδέν.
Το μηδέν λοιπόν μας περιβάλλει. Από το γεγονός αυτό προέρχεται, χωρίς αμφιβολία, ένα είδος ομαδικής νεύρωσης, όπως για παράδειγμα η αναίτια βία πού αναδεικνύεται στην κοινωνία. Εκεί είναι οι ρίζες του κυνισμού και του ηδονισμού, μέσα σ' αυτό πού ένας Γάλλος κοινωνιολόγος ονόμασε «κοινωνία του κενού». Εδώ -και πουθενά άλλου- εντοπίζεται ο σταυρός.
Ο σταυρός.
Ο Γερμανός φιλόσοφος Adorno έλεγε πώς μετά το Άουσβιτς δεν θα μπορούσαμε πια να ξαναγράψουμε ποιήματα. Θα έλεγα μάλλον ότι οι παραδοσιακές και ορθολογικές (Θεοδικία. Το πρόβλημα του συμβιβασμού της αγαθότητας και της παντοδυναμίας του Θεού με το φυσικό και ηθικό κακό πού υπάρχει στον κόσμο.) θεοδικίες καταρρέουν και ότι αναγόμαστε στη μεγάλη παραδοχή της Ε' Οικουμενικής Συνόδου: «Ο Θεός υπέφερε τον θάνατον εν σαρκί». Μετά το Άουσβιτς και τη Χιροσίμα, στην καρδιά του σύγχρονου μηδενισμού, δεν μπορούμε πια να μιλήσουμε για το Θεό παρά μόνο για το Θεό το Σταυρωμένο.
Οι Πατέρες τίμησαν την «υπομονή του Ιώβ». Η εποχή μας όμως μάλλον αντηχεί την κραυγή και την εξέγερση του Ιώβ, το «γιατί». Η σιωπή του Θεού είναι γεμάτη από «γατί» αναρίθμητων Ιώβ.
Η μοναδική απάντηση στον Ιώβ δεν είναι απάντηση φραστική, αλλά γραμμένη με αίμα, είναι ο σταυρός του Χρίστου. Αρκεί να θυμόμαστε καλά ότι ο Χριστός είναι «ο ένας της Αγίας Τριάδος» όπως λέει η λειτουργία μας ότι Εκείνος πού πάσχει και πεθαίνει στη Γεσθημανή και στο Γολγοθά είναι το ίδιο το Πρόσωπο του Λόγου του Θεού. Ολόκληρος ο Θεός εν Χριστώ ενώνεται με ολόκληρο τον άνθρωπο και τον ακολουθεί μέχρι το θάνατο και τον Άδη.
Γνωρίζετε βέβαια το πιο πεζό επιχείρημα των άθεων: Γιατί ο Θεός δεν τα ρυθμίζει όλα αυτά αφού είναι παντοδύναμος; Ή μήπως δεν είναι παντοδύναμος; Είναι παντοδύναμος ο Θεός. Αλλά η δύναμη του δεν είναι αυτή των δικτατόρων και των δημίων, ούτε καν η δύναμη πού μπορώ να ασκήσω μέσα στο μίσος μου. Η παντοδυναμία του Θεού είναι εγώ -κι εδώ χρησιμοποιώ όρο δυσκολομετάφραστο πού θέλει ανάλυση- η Αγάπη.
Όχι η αγάπη πού κατέχει αλλά η Αγάπη πού σέβεται. Η Αγάπη πού ταυτίζεται μ' αυτό πού οι θεολόγοι ονομάζουν «κένωση».
Οι άνθρωποι μπορούν να δημιουργήσουν αντίγραφα και απομιμήσεις. Όμως, μόνο μια απόλυτη παντοδυναμία μπορεί να πλάσει μια ετερότητα πραγματικά απόλυτη μια ελευθερία πραγματικά ελεύθερη. Η πράξη της δημιουργίας σημαίνει διακινδύνευση για το Θεό. Ο Θεός διακινδυνεύει να απορριφθεί, να αποδιωχθεί, να σταυρωθεί μέσα από τις ελευθερίες πού είναι το αριστούργημα της παντοδυναμίας Του.
Η Αγάπη είναι ανίσχυρη γιατί είναι παντοδύναμη. Το ξέρετε πολύ καλά ότι όσο πιο πολύ αγαπάτε κάποιον, τόσο πια, ανίσχυροι είσθε. Η αγάπη πού είναι ελευθερία, αναζητώντας την ελευθερία, δεν μπορεί να εξαλείψει εξωτερικά, αυταρχικά και δικτατορικά, τα σκοτάδια πού κατοικούν μέσα μας, στα οποία τόσο συχνά, άνετα και αβίαστα παραδίδουμε τη Δημιουργία.
Τότε, ο θεός μας ξανασυναντά με το σταυρό. Γίνεται σάρκα, αναλαμβάνει από μέσα, εσωτερικά, όλη τη δική μας κατάσταση του θανάτου, μέχρι και την κόλαση, την ίδια την απουσία Του δηλαδή, γιατί κόλαση είναι η απουσία τον Θεού. Θυμάστε στο Ευαγγέλιο του Ιωάννη, τους αποχαιρετιστήριους διάλογους: η Ιησούς μιλά πολύ, είναι σαν ένας ποταμός λόγων. Στη συνέχεια όμως, κατά το πάθος πάνω στο σταυρό, λέει μόνον εφτά λέξεις. Τέλος, μια κραυγή και η σιωπή. Ανάμεσα στα λόγια αυτά, είναι το: «Θεέ μου, Θεέ μου. ίνα τί, με εγκατέλειπες;»
Έτσι. ο ενσαρκωμένος Θεός παίρνει, καθώς λέει ο απόστολος Παύλος, «μορφήν δούλου». Στην αρχαιότητα, ο δούλος ονομαζόταν «απρόσωπος», αυτός πού δε βλέπουμε, αυτός πού δεν έχει πρόσωπο, ο ανώνυμος προλετάριος, ο ανώνυμος του «μοναχικού πλήθους», ο άνθρωπος χωρίς αγάπη, ο βασανισμένος με πρόσωπο καλυμμένο με μια μάσκα ίδρωτα και αίματος.
Ο ενσαρκωμένος Θεός ταυτίζεται μ' όλους τους «δίχως πρόσωπο» και τους δίνει το δικό Του πρόσωπο. Όχι για να βυθιστεί μαζί τους στην άβυσσο και τη φρίκη, γιατί ο Σταυρωμένος, μέσα στο βάθος Του, παραμένει Θεός, ένα με τον Πατέρα Του. Και από τη στιγμή αυτή, εν Χριστώ, δεν μπορούν πια να υπάρξουν διαιρέσεις, δεν μπορεί πια να υπάρξει διαίρεση ανάμεσα στον Θεό και τον άνθρωπο.
Αυτή είναι η κραυγή του Πάσχα: «θανάτω θάνατον πατήσας». Ο Θεάνθρωπος ο σταυρωμένος είναι επίσης ο Θεάνθρωπος ο αναστημένος. Στον «πάσχοντα Θεό» για τον οποίο μιλά ο άγιος Γρηγόριος ο Νύσσης, αντιστοιχεί ο αναστημένος άνθρωπος.
Το να μιλάμε λοιπόν, για το σταυρό του Χριστού, δεν είναι να μιλάμε με τη γλώσσα του πόνου, αλλά με αυτή της πιο υψηλής ζωής,
Μέσα στη μυστηριακή διάσταση, -το μόνο πράγμα πού μας ενδιαφέρει- η Εκκλησία είναι επίσης μια κοινωνιολογία, ένα σωρό πράγματα όχι και τόσο βολικά. Όμως, η Εκκλησία στην ιστορικής διάσταση, μια διάσταση ταυτόχρονα σαρκική και πνευματική, είναι η ζωή, η δύναμη ζωής, η Βασιλεία πού έρχεται. Ο σταυρός του Χριστού συντρίβει την ταφόπλακα του κόσμου τούτου και καταγράφεται ως τεράστια δύναμη ζωής στην ιστορία των ανθρώπων. Πρέπει όμως να καταλάβουμε καλά τούτο το πράγμα: η Εκκλησία σήμερα πρέπει να συνειδητοποιήσει ότι αποτελεί μια μειοψηφία. Δεν είναι όμως μια λέσχη για οργανωμένα μεταθανάτια ταξίδια πρώτης θέσεως. Η Εκκλησία υπάρχει ως δύναμη ζωής για τη σωτηρία του κόσμου. Άνδρες και γυναίκες, πού προαισθάνονται στο βάθος της καρδιάς τους, έχουν αφήσει πίσω τον αληθινό θάνατο, τον πνευματικό, στα νερά του βαπτίσματος τους, βαθειά απελευθερωμένοι από την αγωνία του βιολογικού θανάτου, ικανοί - εδώ χρησιμοποιώ μια λέξη πού ίσως κάνει να χαμογελάσουν όσους ασχολούνται με θέματα πρακτικής - να έχουν καλοσύνη, καλοσύνη αληθινή, ανιδιοτελή, μη ιδεολογική.
Αν νοιώθουμε κάπως έτσι, τότε όλες οι μορφές θανάτου στη ζωή μας, οι στιγμές κόπωσης, απόγνωσης, απελπισίας, μπορούν να γίνουν καταστάσεις βαπτιστήριες και πασχαλιές. Πραγματοποιείται τότε, κατά κάποιο τρόπο, ένα σπάσιμο των επιπέδων. Καταλαβαίνουμε ότι δεν μπορούμε να πάμε πιο πέρα και αφηνόμαστε στην αναστάσιμη χάρη, τότε ή ζωή συνεχίζεται, μια νέα δύναμη μας πλημμυρίζει, σαν να αναρρώνουμε επιστρέφοντας στη ζωή, ενώ είχαμε αγγίξει το τέλος της. Και στο σημείο αυτό καταλαβαίνουμε κάτι θεμελιακό: ότι ο Χριστανισμός δεν είναι ιδεολογία.
Υπήρξε περίοδος όπου ο Χριστιανισμός χρησιμοποιήθηκε από το κράτος ως κυρίαρχη ιδεολογία, πάντα όμως, διατηρήθηκε η ευαγγελική και ευχαριστιακή διάσταση του, εκατομμύρια άνθρωποι σώθηκαν από την απόγνωση και έγιναν ικανοί για την καλοσύνη εκείνη για την οποία μίλησα πιο πριν.
Σήμερα, αν, τα πάντα μας αφαιρεθούν, αν κάθε εξουσία μας αφαιρεθεί αν κάθε δυνατότητα ανοιχτής δράσης μέσα στην κοινωνία μας αφαιρεθεί - και διαρκώς προς τα εκεί πάνε τα πράγματα - δεν πρέπει να δίνουμε επιβραδυντικές μάχες. Θα έλεγα ότι αν έτσι είναι τα πράγματα, τόσο το καλύτερο.
Γιατί τότε ανακαλύπτουμε την αλήθεια του Χριστιανισμού πού δεν είναι ιδεολογία. Μια ιδεολογία εξηγεί, εξηγεί για να συγκρατήσει. Εξηγεί για να χειραγωγήσει. Αποτελεί μια θέληση επιβολής. Ενώ μέσα στο Χριστιανισμό, όσο πιο πολλές γνώσεις έχουμε, τόσο λιγότερα γνωρίζουμε, αυτό έλεγε ο άγιος Γρηγόριος ο Νύσσης για τη σχέση μας με το Θεό: όσο πιο πολύ γνωρίζω το Θεό και γεμίζω από την παρουσία Τον, τόσο περισσότερο αυτός είναι επέκεινα. Και ότι ισχύει για τη σχέση μας με το Θεό, ισχύει και για τη σχέση μας με τον άλλον. Όσο πιο γνωστός μας είναι ο άλλος, τόσο περισσότερο τον ανακαλύπτουμε θαυμαστά άγνωστο. Γι' αυτό και ο Χριστιανισμός δεν είναι ιδεολογία. Θα έλεγα μάλλον ότι είναι μια «σπηλαιολογία». Ενώ νομίζουμε ότι πορευόμαστε ήσυχα, πραγματικότητες άγνωστες ξανοίγονται από παντού.
Πρέπει να γίνουμε διάφανοι μπροστά σ' αυτή τη δύναμη της ζωής. Υπάρχουν γι' αυτό δρόμοι ακραίοι και υποδειγματικοί. Υπάρχει ο δρόμος του μαρτυρίου. Ο μάρτυρας δεν είναι, όπως συχνά νομίζουμε, κάποιος πού απλά δίνει τη ζωή του για τις ιδέες του. Το μαρτύριο είναι μια μυστική εμπειρία ενός ανθρώπου, πού τη στιγμή της πιο μεγάλης οδύνης αντί να εξεγείρεται και να αυτοπεριχαρακώνεται, παραδίδεται στο Χριστό, με τρόπο πού να τον πλημμυρίζει η χαρά της Ανάστασης. Ο θάνατος του γίνεται μια γέννηση, προσεύχεται για το δήμιο του. Πιστέψτε με, όλοι θα περάσουμε από κει με τον ένα ή τον άλλο τρόπο.
Υπάρχει επίσης ο ακραίος και υποδειγματικός δρόμος των μοναχών. Οι μοναχοί αντικαθιστούν θεληματικά τους μάρτυρες όταν η Εκκλησία γνωρίζει μια σχετική ειρήνη. Ο μοναχός είναι εκείνος πού βυθίζεται ζωντανός μέσα στο θάνατο για να βρει την Ανάσταση προκειμένου να την μεταδώσει στην ανθρωπότητα και τον κόσμο. Η άσκηση του γίνεται τότε μια απέραντη τρυφερότητα, μια μεσιτεία για όλους τους ανθρώπους, μια πατρότητα γεμάτη συμπόνοια. Ξέρετε, ότι ο άγιος Ισαάκ ο Σύρος έλεγε πώς ο πνευματικός άνθρωπος προσεύχεται ακόμα και για τα φίδια. Όλα αυτά, είναι σφαιρικά ο δρόμος της Εκκλησίας.
Αυτό λοιπόν πού μας χρειάζεται όλο και πιο πολύ κι αυτό είναι ταυτόχρονα χρέος και προοπτική μας, είναι οι ευχαριστιακές κοινότητες, οι τόποι όπου θα μπορούσε να αναγεννηθεί κανείς. Η προσευχή τους καλύπτει τον κόσμο και τα μυστήρια τους αναγεννούν την ιερότητα της Γης.
Είναι κάτι πού ειδικά εσείς οι Έλληνες θα πρέπει να κάνετε. Νομίζω ότι δεν ενδιαφέρεστε αρκετά για την ωραιότητα των αρχαίων σας θεών, για την ομορφιά τούτων των ναών, όπου δεν υπάρχουν πια είδωλα, αλλά ανυμνείται η ωραιότητα του κόσμου. Δεν ξέρω πολλά για την Ελλάδα, αλλά μπορώ να σας πω ότι στη Γαλλία πολλοί -νέοι ιδιαίτερα - ανακαλύπτουν το Θεό και το μυστήριο μόνο μέσα από την ομορφιά του κόσμου. Ίσως εδώ να έπρεπε να μιλήσουμε για τις Θείες ενέργειες του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά.
Είναι πάντως ανάγκη να κάνουμε τις κοινότητες μας χώρους αληθινής φιλίας, αδελφικής υποδοχής, αλληλοβοήθειας, ακόμη και κοινότητας αγαθών, ατό δρόμο αυτόν τον «κομμουνισμού της αγάπης» μερικών μοναστηριών, πού προσπαθούν να αναβιώσουν την πρώτη - και εσχατολογική - κοινότητα των Ιεροσολύμων.
Σκέπτομαι λοιπόν, ότι αυτή η δύναμη της ζωής μπορεί να απαιτήσει από ορισμένους ένα συγκεκριμένο τρόπο στράτευσης, πού θα ονόμαζα «πολιτικο-ποιητικο-προφητική». Όλο και πιο επιτακτικά χρειαζόμαστε μια πολιτική ηθική. Για πολύ καιρό δεν σκεφτόμαστε καν. Ήταν κάτι πολύ απλό: όταν η εξουσία ανήκει στην εχθρό μου είναι κακή και όταν ανήκει σε μένα είναι καλή. Όμως, έγινε αντιληπτό ότι τα πράγματα δεν ήταν εντελώς έτσι και ότι θα έπρεπε ν' αναπτυχθεί ένας προβληματισμός για τη φύση της εξουσίας.
Γι' αυτό και έχουμε ανάγκη μια πολιτική ηθική βασισμένη σε δυο αξεχώριστες παραδοχές: Το ανθρώπινο πρόσωπο σαν κάτι το απόλυτο γιατί αποτελεί εικόνα τον Θεού και το πρόσωπο σαν μια ύπαρξη σε κοινωνία, μία απόπειρα κοινωνίας, αφού ο Θεός αυτός είναι η τριαδική αγάπη. Θυμίζω ότι ένας Ορθόδοξος φιλόσοφος του περασμένου αιώνα έλεγε πώς «η Αγία Τριάδα είναι το κοινωνικό μας πρόγραμμα».
Η πνευματική αυτή προοπτική προϋποθέτει ότι η χριστιανική σωτηρία, ενώ ξεπερνά κατά πολύ τους στόχους, για την πολιτική, κοινωνική ή οικονομική απελευθέρωση τον άνθρωπου, συγχρόνως τους περικλείει. Δεν μπορούμε να αντιπαραθέσουμε την πίστη -με την πολιτική, γιατί η ζωή δε διαιρείται. Η χριστιανική σωτηρία περιλαμβάνει την πολιτική και ταυτόχρονα την ξεπερνά. Δεν εννοούμε βέβαια την «πολιτική των πολιτικών», παρόλο πού καμιά φορά πρέπει να ξέρουμε να λερώνουμε τα χέρια μας. Ο Σάρλ Πεγκύ έλεγε για μερικούς Χριστιανούς ότι έχουν χέρια καθαρά, μόνο πού δεν έχουν χέρια.
Θα έλεγα λοιπόν ότι η χριστιανική σωτηρία θα έπρεπε να διαφωτίσει, με την ευγενική σημασία της λέξης, τον πολιτικό και να πάει και πέρα από κει. Εξάλλου, η μεγαλύτερη υπηρεσία πού μπορεί να προσφερθεί στους πολιτικούς είναι να τους πούμε ότι δεν κατέχουν την λύση για τα πάντα και ότι δεν πρόκειται να δώσουν διέξοδο στην ανθρώπινη αγωνία. Γιατί αν ο Χριστός είναι ο νικητής του θανάτου, εμείς πρέπει να πολεμήσουμε ενάντια σ' όλες τις μορφές του θανάτου: μέσα μας, γύρω μας, στον πολιτισμό, στην κοινωνία. Κι αυτά είναι σημεία πού προαγγέλλουν τον ερχομό της βασιλείας του Θεού.
Αν δεν υπάρχει ψωμί για όποιον πεθαίνει από την πείνα, αν δεν υπάρχει ελευθερία για τον πολιτικό κρατούμενο, αυτά είναι σημάδια ότι η χριστιανική μας δράση ψεύδεται προς το πνεύμα.
Κι εδώ θα ήθελα να πω κάτι, μέσα σε τούτη τη θεολογική σχολή την τόσο καλά μπετοναρισμένη, ότι η θεολογία είναι μια περιπέτεια. Αν σε κάποιο γαλλικό σαλόνι πει κανείς ότι ενδιαφέρεται για τη θεολογία, επικρατεί συνήθως παγερή σιωπή, σαν να έχει ακουσθεί αισχρολογία! Κι όμως, πολύ συχνά κάποιος βρίσκεται στο τέλος να εκδηλώσει το ενδιαφέρον του. Αυτή λοιπόν η περιπέτεια δεν είναι αυθεντική παρά με δύο βασικούς όρους: ο πρώτος είναι να προσελκύει τον άνθρωπο ταυτόχρονα στα βάθη της τριαδικής αβύσσου και στην καρδιά των ανθρώπινων μαζών ο δεύτερος, τον όποιο μου εμπνέει όλο αυτό το μπετόν (σ.τ.ε.: η παρατήρηση έχει να κάνει με την κατασκευή του κτιρίου της σχολής όπου έγινε η ομιλία), είναι πώς η περιπέτεια αυτή πρέπει να είναι ποιητική. Ένας από τους λόγους πού μ' έκαναν ν' αγάπησω την Ορθόδοξη θεολογία είναι ότι δημιουργήθηκε για να ψάλλεται.
Μέσα λοιπόν σε τούτον τον αγώνα της ζωής, μου φαίνεται ότι εμείς, οι μεταϊδεολογικοί χρισταινοί, θα βρούμε τη συμπαράταξη όλων εκείνων πού θέλουν να κρατήσουν ανοιχτή την προσέγγιση του ανθρώπου: καλοπροαίρετοι ανθρωπιστές, καλόπιστοι μαρξιστές πού ανακαλύπτουν με αντίτιμο μια τραγική εμπειρία ότι «ο άνθρωπος ξεπερνά απείρως τον άνθρωπο» όπως έλεγε ο Πασκάλ και αρνούνται να κινούνται αποκλειστικά στο επίπεδο του ορθολογισμού.
Εδώ λοιπόν, θα ήθελα να θυμίσω στους νέους φίλους μου του χριστιανοσοσιαλιστικού κινήματος την ανάγκη για μια μεγάλη εργασία, την επεξεργασία μιας αληθινής διαλεκτικής χωρίς υπερδομή ή υποδομή, γιατί το ενοχλητικό με τους μαρξιστές είναι ότι συμφωνούν πώς τα πάντα επιδρούν στα πάντα, αλλά σε τελευταία ανάλυση δέχονται ότι όλα ερμηνεύονται από τις σχέσεις φύσης-ανθρώπου και τα μέσα παραγωγής, θα πω τώρα μια κακία, αλλά το «σε τελευταία ανάλυση» ανήκει στον Αλτουσάρ και το πνεύμα αυτό τον ώθησε να πνίξει την γυναίκα του. Όχι λοιπόν υπερδομές, ούτε υποδομές, αλλά δομές πού βρίσκονται σε συνεχή αλληλεπίδραση χωρίς άλλη δυνατή σύνθεση εκτός από το ίδιο το πρόσωπο. Πιστεύω ότι έχουμε ανάγκη όλες τις επιστήμες, συμπεριλαμβανομένων και ορισμένων αναλύσεων πού θα ονόμαζα «μαρξικές», μ' έναν όμως όρο: ο μόνος προσδιορισμός του άνθρωπου είναι ότι ο ίδιος παραμένει απροσδιόριστος.
Γιατί, επιτέλους, έχουμε ανάγκη μια αληθινή διαλεκτική για να ερμηνεύουμε τις δομές της βίας και της αδικίας. Όμως, δεν γίνεται να βρούμε επιστημονική εξήγηση για την ομορφιά, την αγάπη, το θάνατο. Πρέπει να μπορούμε να μιλάμε το ίδιο καλά για τους καταπιεσμένους στο διάβα της ιστορίας όπως και για τους μεγάλους δημιουργούς και τους μεγάλους αγίους.
Με την κοινωνική υποδομή μπορούμε, αν και αυτό δεν είναι απόλυτα βέβαιο, να εξηγήσουμε τους ζηλωτές(Ζηλωτές: Ομάδες Χριστιανών προσηλωμένων στη πίστη και στη επιβολή της με κάθε τρόπο. Αντιτίθενται στην πολιτική εξουσία, είναι αντίθετοι στη συνεργασία της Εκκλησίας με το Κράτος, διαπνέονται από θεοκρατικές τάσεις. Το φαινόμενο έχει εμφανιστεί σε διάφορες εποχές της Εκκλησιαστικής ιστορίας. Εδώ γίνεται αναφορά στο κίνημα των Ζηλωτών στη Θεσσαλονίκη του 14ου αιώνα, πού με φανατισμό υποστήριξαν αιτήματα κοινωνικών μεταβολών και πέτυχαν για ένα διάστημα να εφαρμόσουν το πρόγραμμα τους.) της Θεσσαλονίκης, αλλά δεν μπορούμε να εξηγήσουμε τον άγιο Γρηγόριο τον Παλαμά ή τον άγιο Νικόλαο Καβάσιλα (Η αγιοποίηση τον αγίου Νικολάον του Καβάσιλα: Έγινε στις μέρες μας από το Οικουμενικό Πατριαρχείο με πρόταση του Μητροπολίτη Θεσσαλονίκης (23-2-82) και της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος(30-6-82).) - μια πού έγινε άγιος, δόξα τω θεώ. Κατά συνέπεια, ή διατήρηση ανοιχτού του δρόμου για την προσέγγιση του ανθρώπου προϋποθέτει τον περιορισμό της πολιτικής από την ηθική και την ενίσχυση της ηθικής από την πνευματικότητα.
Αυτό σημαίνει ότι πρέπει να θέσουμε υπό αίρεση μια πολιτική πού συνειδητά ή ασυνείδητα γίνεται όλο και πιο ολοκληρωτική με μια πολιτική μερική και συνειδητά αυτοπεριοριζόμενη, μια πολιτική πού θα ήξερε να εμπνέεται και να υφίσταται κριτική από τις ίδιες τις πηγές μας. Αυτή είναι και η λειτουργία ενός χριστιανικού πολιτικο-προφητικού Κινήματος: μια ακούραστη κριτική και μια δημιουργική έμπνευση, γιατί οι πολιτικοί αναλώνονται τόσο με τη πολιτική τους πού χάνουν πια κάθε διορατικότητα.
Προηγουμένως μιλούσαμε για κρίση. Όμως, αύτη τη στιγμή γίνονται κοσμογονικές αλλαγές, θεμελιώνουμε μια ανθρωπότητα παγκόσμια, ο Ντεκάρτ (Καρτέσιος) έλεγε: «σκέπτομαι, άρα υπάρχω». Τώρα όμως, υπάρχουν μηχανές πού σκέπτονται θαυμάσια. Μπαίνει λοιπόν το πρόβλημα να μάθουμε τί είναι ο άνθρωπος, ο άνθρωπος, πού παραμένει ένα αίνιγμα, γιατί είναι πάνω απ' όλα μια σχέση με το Θεό και τον εαυτό του.
Θα έλεγα επίσης ότι δεν πρέπει να παίζουμε με τον αναρχισμό, γιατί το χάος και ο ολοκληρωτισμός επίσης αρνούνται το νομό. Πρέπει όμως αδιάκοπα να προσπαθούμε να διορθώνουμε και να εκλεπτύνουμε το νόμο, θέτοντας τον σε σχέση με τον άγραφο νόμο, τον γραμμένο μόνο στις καρδιές, το νόμο πού είναι η ηθική του προσώπου, της αγάπης και της Δημιουργίας. Το νόμο του οποίου οι Χριστιανοί, έστω και μερικοί Χριστιανοί και άρα η Εκκλησία πρέπει να είναι θεματοφύλακας, σαν μια, ακλόνητη Αντιγόνη αντιμέτωπη μ' όλους τους Κρέοντες,
Ο Χριστός είπε ότι «η βασιλεία μου ουκ εστί εκ του κόσμου τούτου». Κι όμως, η βασιλεία αύτη είναι παρούσα, εδώ και τώρα. Είναι παρούσα στα Μυστήρια, στη θεία Ευχαριστία, είναι χωρίς αμφιβολία παρούσα στην αγνότητα και τη χαρά της ζωής κάτω από το φως της Θείας Ευχαριστίας: είναι παρούσα σε στιγμές γαλήνης και εμπιστοσύνης όταν υπάρχουν μόνο πρόσωπα και η Γη είναι σαν ένα Μυστήριο: σ' εκείνες τις στιγμές πού ξέρουμε ότι θάνατος δεν υπάρχει.
Θα έλεγα λοιπόν ότι τότε, κάτω από το Φως της Βασιλείας, πού είναι ήδη παρούσα μέσα στο Μυστήριο, εμείς οι Χριστιανοί θα μπορούσαμε να προωθήσουμε αυτό πού θα ονόμαζα «δημιουργική ουτοπία». Δανείζομαι έναν όρο από την Ορθόδοξη θεολογική ανάλυση των τελευταίων ετών, με τίτλο: ουτοπία ενός πολιτισμού της κοινωνίας. Η ουτοπία αυτή προϋποθέτει ότι όλοι συνεργάζονται, δεν υπάρχει εδώ, αντίθεση, υπάρχει ανάγκη από την πιο έντονη πνευματική ζωή, γιατί ο πνευματικός άνθρωπος είναι αυτός πού ειρηνοποιεί την ύπαρξη, αυτός πού αποκτά την εμπειρία της γνωριμίας της «νοήμονος» καρδίας, της καρδιας-πνεύμα' αυτός πού καταδεικνύει ότι η διαλεκτική κυρίαρχου και δούλου δεν έχει τον τελευταίο λόγο.
Αλλά, η ουτοπία του «πολιτισμού της κοινωνίας» έχει επίσης ανάγκη την ανελέητη αμφισβήτηση, απ' όλους αυτούς πού αγωνίζονται για την δικαιοσύνη και για όλες τις αληθινές μορφές απελευθέρωσης: την κοινωνική και πνευματική απελευθέρωση. Έχει ανάγκη όσους αγωνίζονται - κι εδώ χρησιμοποιώ λόγια του αγίου Ιωάννη του Χρυσοστόμου - για την υπέρβαση του χάσματος, ανάμεσα στο Μυστήριο πού συντελείται στο Θυσιαστήριο και στο Μυστήριο πού συντελείται στις καρδιές των ανθρώπων.
Θα έλεγα τέλος, ότι η «ουτοπία του πολιτισμού της κοινωνίας» έχει ανάγκη δημιουργούς ωραιότητας. Μιας ωραιότητας ανανεωμένης - δεν είναι ανάγκη να περιοριζόμαστε στην αντιγραφή των ιερών εικόνων του παρελθόντος. Μιας ωραιότητας μέσα στην κόλαση του σύγχρονου μηδενισμού πού ανατρέπεται έξαφνα από το σταυρό. Μιας ωραιότητας με την οποία εκφράζεται το πρόσωπο του Θεού στον άνθρωπο και το πρόσωπο του ανθρώπου στο Θεό.
Δεν ξέρω, αγαπητοί φίλοι, αν, κάνοντας όλα αυτά θα κάνουμε Ιστορία. Θα μπορούσα όμως τουλάχιστον να πω ότι θα κάνουμε αντι-ιστορία. Δεν θα. αφήσουμε την ιστορία στους Ηρώδες και τους Πιλάτους. Η αντιιστορία πρέπει να αμφισβητήσει και παράλληλα να αναζωογονήσει την Ιστορία. Αυτό δεν θα ολοκληρωθεί ποτέ μέχρι την επιστροφή του Χρίστου. Ποτέ δεν θα υπάρξει πολιτισμός τέλειος, ποτέ δεν πρόκειται να υπάρξει ο «πολιτισμός της κοινανίας». Θα υπάρξουν όμως σημεία- θα υπάρξουν προσπάθειες. Βρισκόμαστε στην έρημο της Εξόδου, στο δρόμο για τη Βασιλεία. Έχουμε λοιπόν την υποχρέωση να δώσουμε στους ανθρώπους ενδιάμεσους σταθμούς, οάσεις, σκηνές, ύμνους, για να βρούνε το θάρρος να προχωρούν πάντα εμπρός, προς την τελειωτική μεταμόρφωση.
Ίσως όλα αυτά να απαιτούσαν σήμερα ένα είδος ανανεωμένης αγιότητας, ένα «νέο τύπο αγίου» όπως έγραψε ο Νικολάι Μπερντιάγεφ, ικανό ν' αναλάβει όλο το βάρος της κοσμικής και κοινωνικής πολυπλοκότητας, ικανό να μπολιάσει τον κόσμο με το Άγιο Πνεύμα, για να τον διαφωτίσει και να τον μεταμορφώσει. Αυτό λέει ο Μπερντιάγεφ. Γιατί μου φαίνεται ότι το ζωοποιό Πνεύμα δεν παύει ποτέ ν' αναβλύζει μαζί με το νερό και το αίμα του λογχισμένου σώματος του Σταυρωμένου, όλων των σταυρωμένων της ιστορίας, πού μας καλούν να γίνουμε οι διάκονοι της Ανάστασης.
……………………………………………………………………………………………………………………………………
Μια και ο Ο. Κλεμάν μίλησε με το ίδιο θέμα στην Αθήνα και στη Θεσ/νίκη, παραθέτουμε, εκτός από τις ερωτήσεις που έγιναν στην Αθήνα και όσες έγιναν στη Θεσσαλονίκη χωρίς να επικαλύπτονται από την ομιλία της Αθήνας πού ακολούθησε.
ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΑΘΗΝΑΣ
ΕΡΩΤΉΣΗ: Ο κ. Κλεμάν είπε ότι ή πολιτική σήμερα πρέπει να είναι προφητική. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι αυτό συνοψίζεται στην αρχή της Θείας Λειτουργίας, οπού παρακαλούμε να έρθουν από πάνω η ειρήνη και η αλήθεια, να μπουν μέσα μας, να σώσουν τις ψυχές μας ενώ ταυτόχρονα ειρηνεύουν και σώζουν τον σύμπαντα κόσμο.
Αυτό είναι μια πραγματικότητα στην Ορθόδοξη ζωή και πρακτική. Όμως, δεν θα ήταν καλύτερο να πούμε ότι ολόκληρη η Εκκλησία μας - ολόκληρος ο Χριστιανισμός - μ' αυτή τη διαδικασία από τον άνθρωπο στο Θεό και από το Θεό στον άνθρωπο είναι καθαρά πολιτική;
Ολιβιέ Κλεμάν: Ευχαριστώ πολύ το φίλο μας που θύμισε τις προσευχές αυτές με τις όποιες αρχίζει η Θεία Λειτουργία, Ζητάμε μια επιβεβαίωση της ειρήνης, κατά κύριο λόγο όχι ως διακανονισμού μεταξύ των ανθρώπων, αλλά ως δώρου Θεού και συμμετοχή των ανθρώπων στην αγάπη των τριών προσώπων της Αγίας Τριάδας. Για τον λόγο αυτό, ο σύνδεσμος μας με το Θεό δεν μπορεί να είναι όπως ένας σύνδεσμος με τους άλλους.
Χωρίς να είμαστε στραμμένοι στο Θεό δεν μπορούμε να βρούμε τη δύναμη της αγάπης, και κατά συνέπεια να διακονήσουμε ο ένας τον άλλον, πρώτα μέσα στη ίδια την Εκκλησία αν θέλουμε αυτή να παραμένει ένα υπόδειγμα κοινωνίας και υστέρα ανακαλύπτοντας τρόπους ειρήνης για τη σωτηρία των ανθρώπων.
Το θέμα είναι τεράστιο, αλλά το πρόβλημα θα μπορούσε να συνοψιστεί με τον ακόλουθο τρόπο: πώς θα διοχετεύσουμε αυτή τη δυναμική της επιθετικότητας και της σύγκρουσης πού ενυπάρχει στον άνθρωπο και πού του δίνει ζωτικότητα στα έργα της αγάπης. Νομίζω ότι υπάρχουν δύο μόνο δρόμοι: η άσκηση και η δημιουργία ωραιότητας.
ΕΡΩΤΗΣΗ: Θα ήθελα να παρακαλέσω τον κ. Κλεμάν να μας έδινε και μέσα από τη Ιστορία παραδείγματα πού να θεμελιώνουν το ενδιαφέρον των Χριστιανών και μάλιστα των Ορθοδόξων για τα κοινωνικά προβλήματα. Αυτό γιατί, όσο κι αν ίσως είναι δεδομένα ορισμένα πράγματα για τους πιο πολλούς απ' όσους είμαστε εδώ , οι Ορθόδοξοι συνήθως κατηγορούνται για έναν-«πνευματικισμό», ένα μονόπλευρο ενδιαφέρον για τα πνευματικά, ακόμα κι από ανθρώπους πού αναγνωρίζουν μια κοινωνική συμβολή πού έχουν οι Καθολικοί και οι Προτεστάντες.
Ολιβιέ Κλεμάν: Την ιστορική φανέρωση της Ορθοδοξίας θα την ονόμαζα «δημιουργική πνευματικότητα» και όχι «πνευματικότητα άσαρκη». Το πρώτο πράγμα πού πρέπει να ξέρουμε - αλλά θα το διαπιστώσουμε μόνο στη Δευτέρα Παρουσία - είναι πώς ο,τι όμορφο, καλό και μεγάλο στην ιστορία έχει τις ρίζες στην προσευχή των ταπεινών είναι πολύ πιθανό καμμιά φορά κάποιος άγνωστος ερημίτης να έχει προκαλέσει μια σημαντική στροφή της Ιστορίας. Είμαι πεπεισμένος ότι αν αποσύραμε από την Ιστορία την Λειτουργική και τη Μοναστική προσευχή της Ορθοδοξίας, ή Ιστορία θα γινόταν Ζωολογία.
Δεν είναι όμως μόνον αυτό. Για να δούμε αν υπήρξε δημιουργική η Ορθοδοξία στην Ιστορία, δεν έχουμε παρά ν' ανοίξουμε τα μάτια μας. Φτάνει να δούμε τον τρόπο με τον οποίο οι Βυζαντινοί αρχιτέκτονες χρησιμοποιούσαν την πέτρα. Ένας βυζαντινός τοίχος είναι ένα ποίημα πέτρινο. Έχουμε εξάλλου αυτόν τον ποταμό της ποιητικής και δραματικής δημιουργίας πού είναι η Λειτουργία μας.
Έχουμε και όλη αυτή τη δράση των Πατέρων της Εκκλησίας πού ήταν μια δράση κοινωνική: Η δράση των μεγάλων πατριαρχών του Βυζαντίου τον καιρό της μεγάλης ησυχαστικής μεταρρύθμισης του 14ου αιώνα, μια ολόκληρη πόλη πού έφτιαξε ο Μέγας Βασίλειος για τους φτωχούς, ένα ολόκληρο σχέδιο πού είχε εκπονήσει ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος για την εξάλειψη της φτώχειας στην Αντιόχεια και την Κωνσταντινούπολη (Αναφέρεται εις τας ομιλίας εις το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο 63,4 και 85,4 Ελλ. Πατρ. Migne 58, 608, και 763).
Θα έλεγα λοιπόν ότι υπάρχει στην Ορθοδοξία ένας πυρήνας δυνάμεων, πού άλλοτε λάμπει μέσα στην Ιστορία και άλλοτε μένει κρυμμένος στο βάθος της Ιστορίας, όπως στην περίοδο της Τουρκοκρατίας. Νομίζω λοιπόν ότι σήμερα έχουμε φτάσει στο σημείο όπου αν βρούμε αυτόν τον πυρήνα, αυτός θα ξαναρχίσει να λάμπει δημιουργικά σ' όλα τα επίπεδα του πολιτισμού και της κοινωνίας.
Γιατί το πρόβλημα σήμερα δεν περιορίζεται στον «κοινωνικό», τον «πολιτικό», ή τον «οικονομικό» άνθρωπο, είναι συνολικό πρόβλημα του ανθρώπου. Δεν πρέπει λοιπόν να φοβόμαστε την πενυματική δύναμη της Ορθοδοξίας, αλλά. να νοιώσουμε μέχρι ποιο σημείο μπορεί να είναι χώρος δημιουργίας και ελευθερίας. Ξέρω για παράδειγμα ότι στην Ρωσία σήμερα γίνονται Ορθόδοξοι νέοι διανοούμενοι κατά χιλιάδες που εντοπίζουν στην Ορθοδοξία μια θαυμαστή δημιουργικότητα στον πολιτιστικό τομέα.
Μια και μιλώ όμως για τη Ρωσία, θα ήθελα ν' αναφέρω ένα συγκεκριμένο παράδειγμα: Η Ρωσία σε κάποια φάση τον 14ο αιώνα κατακλύσθηκε από Μογγόλους και εκβαρβαρώθηκε εντελώς. Τότε, βρέθηκε κάποιος ονομαζόμενος Σέργιος τον Ραντονέζ πού χώθηκε στο δάσος, τον ακολούθησαν οι άλλοι, ξεκαθάρισαν τα δάση, προσελκύσθηκαν χωρικοί, έγιναν βιβλιοθήκες, αναδείχθηκαν μεγάλοι καλλιτέχνες και μια ολόκληρη χώρα, στάθηκε πάλι στα πόδια της. Και δεν υπάρχει ούτε μία χώρα, όχι μόνον Ορθόδοξη αλλά και γενικά Χριστιανική, οπού δεν θα βρίσκονταν παρόμοια παραδείγματα, της δημιουργικής αυτής δύναμης της πνευματικότητας. Στην Ελλάδα υπάρχει το παράδειγμα του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού τον 18ο αιώνα. Ήταν ένας μυστικός, ένας άνθρωπος της Προσευχής. Μια μέρα όμως αφήνει το μοναστήρι, πηγαίνει από χωριό σε χωρίο, αναγγέλλει το Λόγο του Θεού, ένα Λόγο δικαιοσύνης, ένα λόγο για το φτωχό, το παιδί, τη γυναίκα... Θα μπορούσαμε να μακρηγορήσουμε κι άλλο αναφερόμενοι σε ιστορικά παραδείγματα, αλλά δεν νομίζω ότι χρειάζεται.
ΕΡΩΤΗΣΗ: Επειδή ακούγεται πολύ συχνά ότι ορισμένες προσπάθειες, πολιτικά κινήματα, χριστιανικά ή μόνο και μόνο ονομαζόμενα «χριστιανικά», διασπούν την Εκκλησία θα μπορούσατε να διευκρινίσετε αν ισχύει κάτι τέτοιο;
Ολιβιέ Κλεμάν: Ε, λοιπόν, εγώ θα έλεγα πώς όχι, αν ηή πολιτική κίνηση είναι πράγματι προφητική, δεν διασπά την ενότητα της Εκκλησίας και πρέπει να βρει κι αυτή τη θέση της ανάμεσα στα δώρα πού προσφέρονται σε μια δεδομένη στιγμή στα μέλη της Εκκλησίας. Και υπάρχουν πολλά τέτοια δώρα.
Το μόνο πού απαιτείται είναι να μπορείτε να έχετε την πνευματική εντιμότητα πού να σας επιτρέπει να κάνετε διαλογική συζήτηση με τους πολιτικούς σας αντιπάλους μπροστά στη Θεία Ευχαριστία, μένοντας συνάμα ακλόνητοι στις θέσεις σας.
ΕΡΩΤΗΣΗ: Υποστηρίζεται από μερικούς στην Ελλάδα ότι η ενασχόληση των Ορθοδόξων με την πολιτική είναι ουσιαστικά δυτικός τρόπος αντίληψης του προβλήματος. Πώς το σχολιάζετε;
Ολιβιέ Κλεμάν: Νομίζω ότι πρέπει να δημιουργήσουμε μια Ορθόδοξη θεώρηση της πολιτικής, της κοινωνίας, του πολιτισμού. Το δράμα είναι ότι μέσα στην ανάπτυξη του σύγχρονου δυτικού πολιτισμού απολυτοποιήθηκε ο κοινωνικός τομέας. Πρέπει όμως να καταλάβουμε ότι το κοινωνικό έχει κάτι το μυστηριακό. Στην αρχαία Εκκλησία, οι πιστοί έφερναν πολλά δώρα στην ευχαριστιακή σύναξη της Κυριακής. Ο ιερέας έπαιρνε τον άρτο και τον οίνο πού ήταν αναγκαίοι και τα υπόλοιπα διανέμονταν στους πιστούς. Αυτό ήταν ένα είδος μυστηριακής πράξης. Το μυστήριο της διανομής και το μυστήριο του αδελφού. Αν ένας αδελφός πήγαινε στη φυλακή για χρέη, οι άλλοι νήστευαν για να μαζέψουν τα χρήματα πού χρειάζονταν για την απελευθέρωση του.
Τώρα έχουμε φτάσει σε μια αποσύνδεση: ή το κοινωνικό, ή το πνευματικό. Πράγματι, υπάρχει ένας κάποιος δυτικός τρόπος πού ισχυρίζεται πώς ξεπερνά την αποσύνδεση αυτή, υποστηρίζοντας ότι το αληθινό πνευματικό είναι το κοινωνικό. Εμείς όμως πρέπει να λέμε ότι το κοινωνικό είναι μια διάσταση του πνευματικού.
Πλησιάζουν τα Χριστούγεννα, πού είναι η ενσάρκωση τον Θεού. Είναι λοιπόν πολύ απλό το πρόβλημα: έχουμε τη δυνατότητα και εμείς να σαρκώσουμε το Χριστιανικό μας λόγο; Ο σκοπός δεν είναι να είμαστε «κοινωνικοί άνθρωποι» αλλά «άνθρωποι της ενσάρκωσης», και καθώς έλεγε ο άγιος Παύλος, «εν παντί ευχαριστείτε».
ΕΡΩΤΗΣΗ: Όταν αφήσει κανείς τη σκέψη του να προχωρήσει στο ζήτημα της πολιτικής, αμέσως η σκέψη του προσκρούει σ΄ ένα παγόβουνο, το ζήτημα «εξουσία». Τί σημαίνει εξουσία; Δεν πρέπει να ξεχάσουμε ότι η εξουσία είναι ένας από τους τρεις πειρασμούς στην έρημο, πού ο Χριστός απορρίπτει, ένα φαινόμενο του οποίου τις τρομακτικές διαστάσεις αναλύει ο Ντοστογιέφσκυ στον «ιεροεξεταστή» του. Επίσης, τί σχέση έχει η εξουσία με τη σημερινή πολιτική και πώς φανερώνεται σήμερα η εξουσία; Σήμερα η εξουσία συγκεφαλαιώνεται στην έννοια «κράτος». Τί σημαίνει κράτος; Πώς γεννήθηκε; Πώς μπορεί κανείς ν' απαντήσει γενικά στο πρόβλημα της εξουσίας. Ένα πρόβλημα πού αγγίζει και τις πιο πνευματικές σχέσεις για να φτάσει στις σχέσεις ανταλλαγής μέσα στις κοινότητες και τις κοινωνίες. Που οδηγούμαστε απ' αυτό. Στην όμορφη κοινωνία του Ρικάρντο οπού τα εκατέρωθεν πλεονάσματα πάνε σ' όλους, ή στην άνιση ανταλλαγή του Αργύρη Εμμανουήλ και του Σαμίρ Αμίν; Θα ήθελα λοιπόν φωτιστεί όσο γίνεται αυτό το παγόβουνο πού λέγεται κράτος και του οποίου η καρδιά παραμένει αδιερεύνητη.
Ολιβιέ Κλεμάν: Σχετικά με το πρόβλημα της εξουσίας, είναι το σημείο όπου ο Ιησούς είναι πολύ ειρωνικός και σκληρός. Αναφερόμενος σ' αυτούς πού ορίζουν τους ανθρώπους και απαιτούν να ονομάζονται ευεργέτες απ' αυτούς, διδάσκει: «ούχ ούτως δε εστίν εν υμίν, άλλ' ος αν θέλη μέγας γενέσθαι εν υμίν, εσται υμίν διάκονος και ος αν θέλη εν υμίν είναι πρώτος, έσται πάντων δούλος» (Μαρκ. 10, 43, 45). Στα λόγια αυτά ενυπάρχει μια άσκηση για τον άνθρωπο πού αναλαμβάνει υπευθυνότητες.
Υπάρχουν πολλοί μάρτυρες πού έδωσαν τη ζωή τους για να βεβαιώσουν ότι κύριος ο Ιησούς και όχι ο Καίσαρας. Είναι ένα από τα κεκτημένα δικαιώματα του Χριστιανισμού, η ρήξη αυτή ανάμεσα στο βασίλειο του Καίσαρα και στη βασιλεία του Θεού, γιατί κανείς στην εποχή μας δεν μπορεί να ζητήσει ανοιχτά τη θεοποίηση του.
Η απάντηση στο κράτος είναι η ανάπτυξη της κοινωνίας των πολιτών. Όσο πιο δυναμική είναι αυτή τόσο πιο πολύ θα μπορεί να περιλαμβάνει αληθινές κοινότητες σε όλους τους τομείς. Κοινότητες πού θα πετύχουν σε μεγάλο βαθμό να αυτοδιοικούνται, οπότε ο ρόλος του κράτους θα γίνει απλά διαιτητικός και διακριτικός.
Στη Γαλλία, πολύ καιρό ο άνθρωπος περίμενε τα πάντα από το Κράτος. Τώρα όμως, σημειώνεται αντίδραση στην πανταχού παρουσία του Κράτους. Ο λαός διαδήλωσε μαζικά στο Παρίσι τον περασμένο χρόνο μόνο σε δυο περιπτώσεις: για να μην κρατικοποιήσει το κράτος όλα τα σχολεία, ιδιαίτερα τα εκκλησιαστικά(Γίνεται αναφορά στη μεγάλη διαδήλωση πού έγινε στο Παρίσι ενάντια στην κρατικοποίηση της ιδιωτικής παιδείας, πού προβλεπόταν από νομοσχέδιο του τότε Υπουργού Σαβαρύ. Το πρόβλημα άγγιξε πολύ κόσμο, γιατί με τα γαλλικά δεδομένα, θιγόμενος ήταν η Καθολική Εκκλησία. Το νομοσχέδιο αποσύρθηκε, η κατακραυγή συντέλεσε στην πτώση της Κυβέρνησης Μωρουά.) και υπέρ της ελεύθερης ραδιοφωνίας.
Δεν νομίζω ότι η λύση βρίσκεται στο νεοφιλελευθερισμό. Νομίζω ότι υπάρχουν πολλά ενδιαφέροντα στις αναλύσεις αυτού πού στη Γαλλία ονομάζουμε «δεύτερο σοσιαλισμό», τον αυτοδιαχειριστικό σοσιαλισμό. Έχει μεγάλη σημασία η εξουσία να ασκείται με τρόπο διαφορετικό από το συνηθισμένο σε κοινότητες πού θα μπορούσαν ν' αναπτυχθούν σε πολλά πεδία.
Δεν θέλω επίσης να δημιουργώ αυταπάτες. Υπάρχουν άνθρωποι με κάποιο «χάρισμα ακτινοβολίας», ένα είδος χαρίσματος να παρασύρουν τους άλλους. Αυτό δεν πρέπει να το φοβόμαστε. Οι Γάλλοι σοσιαλιστές για παράδειγμα ανακαλύπτουν τα προτερήματα της επιχείρησης και του επιχειρηματία. Πρέπει πάντα να υπάρχουν στο ορίζοντα του κάθε πιστού τα λόγια του Χρίστου πού είπα στην αρχή για τη διακονία.
Γιατί όμως μας δημιουργεί τόσα προβλήματα η εξουσία; Μα γιατί χάσαμε την έννοια της αυτοθυσιαστικής και απελευθερωτικής πατρότητας. Μόνον οι μοναχοί τη διατήρησαν. Πρέπει, την πατρότητα αύτη να την ανακαλύψουμε ξανά μέσα στην κοινωνία των πολιτών. Πρέπει να βρούμε ανθρώπους πού να μπορούν να πείθουν τους άλλους χωρίς να τους ταπεινώνουν. Όπως ένας καλός κηπουρός κλαδεύει το δένδρο όχι για να το πονέσει, αλλά για να το κάνει πιο καρποφόρο.
Αυτό θα μας οδηγούσε πολύ μακρυά, γιατί στη Γαλλία - για την Ελλάδα δεν ξέρω - αυξάνονται ολοένα οι γεννήτορες, αλλά μειώνονται οι πατέρες. Και στο σημείο αυτό θα έπρεπε κάτι να ανακαλύψουμε ξανά, δηλαδή πώς ένα από τα χαρακτηριστικά πού ξεχωρίζει τον άνθρωπο από τα ζώα είναι ότι ο άνθρωπος έχει έναν πατέρα. Τα ζώα δεν έχουν πατέρα, αλλά μόνο γεννήτορες, το μικρό το φροντίζει αποκλειστικά η μητέρα. Ο άνθρωπος έχει πατέρα και έχει συναίσθηση της θνητότητας του. Αυτό είναι πού τον διαφοροποιεί από τα ζώα. Ο πατέρας είναι εκείνος πού πρέπει να μάθει στο παιδί του ότι θα πεθάνει, θα αναστηθεί, και ότι αυτό έχει κάποιο νόημα...
ΕΡΩΤΗΣΗ: Θέλω να ρωτήσω τον κ. Κλεμάν αν πιστεύει πώς η Δύση Βρίσκεται σε φάση μεταϊδεολογική σήμερα, ποιες είναι οι εναλλακτικές απόπειρες πού προσδιορίζουν τη φάση αυτή και πώς αυτές μπορούν να θεωρηθούν από μια ορθόδοξη προβληματική για να φωτίσουν την πρακτική των Ορθοδόξων χριστιανών σήμερα στους χώρους όπου αυτοί κινούνται, όπως το πανεπιστήμιο.
Ολιβιέ Κλεμάν: Πράγματι πιστεύω ότι η Δύση περνά σε μεγάλο βαθμό μια μεταϊδεολογική φάση. Η Δύση έχει ένα παράξενο πολιτισμό, πού κατέστρεψε πολλούς άλλους, ενώ σήμερα κάνει κριτική στον ίδιο του τον εαυτό, αυτοαμφισβητείται, ενδιαφέρεται για όλους τους άλλους πολιτισμούς άλλων καιρών και χορών και προσπαθεί να τους αφομοιώσει. Δεν υπάρχει λοιπόν αλήθεια, αλλά μόνο διάφορες ερμηνείες της αλήθειας.
Η Δύση είναι ένα είδος έκρηξης μέσα στην Ιστορία, έκρηξης με ένα φοβερό δυναμισμό. Ενοποίησε τον πλανήτη, ανέπτυξε αυτήν την τεράστια επιστημονική πραγματικότητα, αλλά στο βαθμό πού η έκρηξη συνεχίζεται, ο πυρήνας της εξαντλείται. Έτσι λοιπόν, μέσα σε τούτο τον πυρήνα πού εξαντλείται, πρέπει να εντάξουμε τις βασικές παραδοχές της Ορθοδοξίας. Όταν έπεσε το Βυζάντιο, τι πρόσφερε στη Δύση; Πρόσφερε τους ανθρωπιστές, όχι όμως και τη Θεολογία των θείων ενεργειών, ούτε τη γνώση της καρδιάς-πνεύματος.
Σήμερα πρέπει να τα προσφέρουμε. Η Δύση υπήρξε κατά κάποιο τρόπο μια περιθωριακή γνώση του «φιλοσοφικού ελληνισμού» περισσότερο ή λιγότερο πετυχημένη. Τώρα όμως, πρέπει να μπορέσουμε να προσφέρουμε στη Δύση τον «φιλοκαλικό ελληνισμό», με σεμνότητα, χωρίς επιθετικότητα, με όσο γίνεται πιο αποτελεσματική μαρτυρία στο μέτρο των δυνάμεων μας.
ΕΡΩΤΗΣΗ: Με βάση τα όσα είπατε, φαίνεται ότι ο Χριστιανισμός είναι από τη φύση του επαναστατικός. Εγώ θα τον αποκαλούσα «αναρχικό» απέναντι στις εκάστοτε δομές και ιδεολογίες. Έτσι, διάφορες έννοιες πού εμφανίζονται στην ιστορία είναι και αντεπαναστατικές, και αντιχριστιανικές όπως το κράτος, ο κοινοβουλευτισμός, το Σύνταγμα, ακόμα και τα συνδικάτα πού όλοι ξέρουμε ότι σήμερα παίζουν ρόλο αντεπαναστατικό και άρα αντιχριστιανικό.
Τούτες τις μέρες είχαμε κατασταλτικές ενέργειες του κράτους δια της αστυνομίας πανό) σε μερικά άτομα. Είχαμε λοιπόν μαζικές προληπτικές συλλήψεις, κατηγορίες για εσχάτη προδοσία μερικών ανθρώπων πού αμφισβήτησαν μερικά κακά της κοινωνίας.(Γίνεται μνεία στα επεισόδια και στις μαζικές συλλήψεις πού έγιναν το Δεκέμβρη του 1984, λίγες μέρες πριν γίνει ή ομιλία αυτή. Αφορμή για τις συλλήψεις και για την απαγγελία κατηγορίας εσχάτης προδοσίας αποτέλεσαν τα επεισόδια πού προκάλεσε η επίσκεψη του γάλλου νεοφασίστα Βουλευτή Λεπέν.) Με λίγα λόγια, υπήρξε μια κατάσταση βίας πού εκδηλώνεται μέρα με τη μέρα όλο και πιο πολύ Έχει λοιπόν δίκαιο ο Όργουελ λέγοντας ότι στις μέρες μας το κράτος γίνεται όλο και πιο συγκεντρωτικό.
Έχοντας λοιπόν υπόψη το σεβασμό του Χριστιανισμού για την ανθρώπινη ζωή, και τη λειτουργικότητα της μυστηριακής ζωής για τη θετική αλλοίωση των δομών της κοινωνίας, θα ήθελα να ρωτήσω τί μπορούμε να κάνουμε παραπέρα. Συγκεκριμένα, ποια είναι ή σχέση των Χριστιανών πού είναι από τη φύση τους επαναστάτες, μ' αυτούς τους «περιθωριακούς» επαναστάτες.
Ολιβιέ Κλεμάν: Δεν ξέρω κατά πόσο η χριστιανική πίστη είναι αναρχική και ενάντια σε κάθε δομή. Νόμιζα όμως ότι αυτό πού απορρέει από το Ευαγγέλιο είναι πώς υπάρχουν μόνο πρόσωπα. Ο Χριστός ποτέ δεν λαμβάνει υπόψη του δομές: του «καθαρού» και του «ακαθάρτου», «δοσίλογων» και «επαναστατών», «περιθωριακών» και «φαρισαίων». Πάει πάντοτε στον άνθρωπο, μιλά στον άνθρωπο μέσα από την αμαρτία του, οποίος κι αν είναι αυτός. Και προσπαθεί να του χαράξει μια προοπτική για το μέλλον. Αν οι δομές είναι από πέτρα, αν ο νόμος είναι χαραγμένος πάνω στην πέτρα, ο Χριστός δεν έγραψε παρά μόνο μια φορά, πάνω στην άμμο, με αφορμή μια μοιχαλίδα, (Ιωάνν. 8,3-11). Θύμισε έτσι σε όλους, ότι κατά κάποιο τρόπο ήταν μοιχοί ή χωρισμένοι. Τότε, ο ένας μετά τον άλλον έφυγαν και δεν εφάρμοσαν τις δομές του νόμου. Αν τις είχαν εφαρμόσει θα είχαν λιθοβολήσει τη γυναίκα. Ο Χριστός της είπε: «κανείς δεν σε καταδίκασε, ούτε κι εγώ σε καταδικάζω. Πορεύου και μηκέτι αμάρτανε».
Από τη στιγμή πού υπάρχουν μόνο πρόσωπα, υπάρχουν μεταξύ τους σχέσεις με απαιτήσεις, και υπάρχουν για να μας θυμίζουν τι είναι η αγάπη. Ένας μοναχός δεν γίνεται αυτόματα και πνευματικός. Είναι στην αρχή ένας νομικός όχι ότι ο νόμος τον καταπιέζει εξωτερικά, αλλά οι εντολές του Χρίστου μας θυμίζουν ποιος είναι ο Χριστός και μας καλούν να Τον εμπιστευόμαστε με ταπεινοφροσύνη, για να φτάσει ως εμάς η Ζωή Του. Αν λοιπόν υπάρχουν περιθωριακοί, αυτό είναι κάτι για μας σημαντικό. Πρέπει ν' απευθυνθούμε σ' αυτούς. Να ξέρουμε να τους δεχόμαστε και να τους αγαπάμε. Πρώτα-πρώτα είμαστε γι' αυτούς. Έξαλλου, όλοι μας είμαστε περιθωριακοί, παρά το μπετόν πού μας περιτριγυρίζει.
Έξαλλου, αν γίνονται προληπτικές συλλήψεις, και υπάρχει βία, εδώ είμαστε για να αντιδράσουμε. Σας έλεγα πιο πριν ότι ένας από τους λόγους ύπαρξης χριστιανικού κινήματος είναι η κριτική, πάντως όσες ακρότητες κι αν γίνονται απ' όσο ξέρω η Ελλάδα παραμένει κράτος δικαίου, ένα κράτος όπου μπορεί κανείς να διαμαρτύρεται, να καταγγέλλει, να ασχολείται με τους όρους διαβίωσης των κρατουμένων και αυτών πού υφίστανται βιαιοπραγίες από την εξουσία. Αυτό είναι το έργο μας.
ΕΡΩΤΗΣΗ: Μια και γίνεται λόγος για θεολογίας της απελευθέρωσης στη Λατινική Αμερική, θά ήθελα να ρωτήσω αν θα μπορούσαμε να μιλήσουμε και για μια «θεολογία της βίας», με ευρεία έννοια - φυσικά.
Ολιβιέ Κλεμάν: Δεν έχω πρόθεση να μακρηγορήσω για τη θεολογία της απελευθέρωσης, πού θα έπρεπε εξάλλου να θεωρηθεί στα πλαίσια όπου εμφανίστηκε, δηλαδή αυτά της Λατινικής Αμερικής.
Απ' όσο ξέρω, στη θεολογία αυτή υπάρχουν τρία μεγάλα ρεύματα:
— Το πρώτο ταυτίζει το μαρξισμό με το Χριστιανισμό και υποστηρίζει πώς κατά βάθος ο μόνος σοβαρός Χριστιανισμός είναι ο Μαρξισμός, ενώ τα υπόλοιπα δεν είναι παρά μυθολογία. Αυτή είναι η λεγόμενη «θεολογία, του πολυβόλου, πού, όσο κι αν είναι χρήσιμη μερικές φορές, δεν νομίζω ότι πρέπει να είναι υπόδειγμα για μας.
— Το δεύτερο βάζει πάνω απ' όλα τη μη βία, μία «μη βία» ενεργητική και δημιουργική. Εκεί εντάσσεται και το γιγαντιαίο κίνημα των «κοινοτήτων βάσης» της Βραζιλίας. Με αφετηρία τη θεία Ευχαριστία και την ευχαριστιακή κοινότητα με μια τεράστια αλληλεγγύη μεταξύ των μελών της κοινότητας, οι άνθρωποι πού βγαίνουν
από κει είναι περήφανοι, ευγενείς, ικανοί να αναλάβουν τις πιο επικίνδυνες ευθύνες. Ξέρουν ότι αν, για παράδειγμα, συλληφθούν, η κοινότητα θα φροντίσει την οικογένεια τους. Μπορούν επίσης να αναλάβουν την οργάνωση δραστηριοτήτων στα πλαίσια της «μη βίας», κατά το παράδειγμα του Γκάντι, του Μάρτιν Λούθερ Κίνγκ, του ντόμ Χέλντερ Καμάρα.
— Το τρίτο ρεύμα εστιάζεται στην ανάγκη επανεύρεσης της πολιτιστικής ταυτότητας των χωρών της Λατινικής Αμερικής: ένα γοητευτικό μίγμα ισπανικών, πορτογαλικών, ινδιάνικων και αφρικανικών στοιχείων.
Θα ήθελα λοιπόν να υπογραμμίσω ότι οι οπαδοί των δύο τελευταίων ρευμάτων είναι άνθρωποι βαθειά πνευματικοί πού θεμελιώνουν τη δράση τους στην ασκητική ζωή. Παράλληλα, πιστεύουν ότι πρέπει, να χρησιμοποιήσουν μερικά στοιχεία της μαρξιανής ανάλυσης χωρίς να γίνουν μαρξιστές. Πιστεύω ότι εδώ υπάρχουν πράγματα ενδιαφέροντα, με μερικές άλλωστε, ορθόδοξες επιρροές. Ένας αξιόλογος άνθρωπος όπως ο Σεγούνδο για παράδειγμα επηρεάστηκε πολύ από τον Μπερντιάγεφ, ενώ ο Ντομίγκο Μπάρμπε πού γνωρίζω πολύ καλά επηρεάστηκε από την Ορθόδοξη τριαδική θεολογία, πού εφαρμόζει στο κοινωνικό επίπεδο.
ΕΡΩΤΗΣΗ: Ο Κορνήλιος Καστοριάδης, μιλώντας πρόσφατα σε μια εκπομπή της ελληνικής τηλεόρασης για την «αυτόνομη κοινωνία» τόνισε με έμφαση το υπόδειγμα της αρχαίας ελληνικής δημοκρατίας. Παράλληλα, απέρριψε το Χριστιανισμό ως δημιουργό «ετερρορυθμιζόμενων κοινωνιών». Πώς σχολιάζετε τη θέση αυτή;
Ολιβιέ Κλεμάν: Ενδιαφέροντα και σωστά ήταν αυτά πού είπε ο Καστοριάδης... Μόνο πού η αρχαία πολιτεία είχε δούλους. Είναι όμως βέβαιο ότι η αρχαία δημοκρατία εκφράζει το μέτρο στο όποιο μπορεί να υπάρξει μια άμεση δημοκρατία;
Από την άλλη μεριά όμως είναι βέβαιο ότι ο Χριστιανισμός ήταν αυτός πού έφερε τη ρήξη ανάμεσα στη βασιλεία του Θεού και το βασίλειο του Καίσαρα. Η αρχαία κοινωνία επιδίωκε να είναι κάτι σαν μια σφαίρα πληρότητας και ομορφιάς, επαναπαυόμενη στο εαυτό της. Ο Χριστιανισμός όμως είναι ένας κόσμος όπου η Ιστορία είναι πληγωμένη. Αυτό, το είχε καταλάβει πολύ καλά ο Νίτσε, γι' αυτό και δεν αγαπούσε το Χριστιανισμό, πού είναι μια Ιστορία τραυματισμένη από μια πληγή αιωνιότητας, μια Ιστορία στο δρόμο για τη Βασιλεία του Θεού πού ήδη φέρνει μέσα της. Όλα αυτά είναι ο χώρος της δημιουργικής ελευθερίας του πνεύματος.
Ήδη, στον αρχαίο πολιτισμό η Αντιγόνη και ο Σωκράτης κινούνται προς αυτή την κατεύθυνση.
ΕΡΩΤΗΣΗ: Πιστεύετε ότι το Βυζάντιο υπήρξε «πολιτισμός κοινωνίας»; Αν ναι, πώς εξηγείτε τον εκμεταλλευτικό - φεουδαρχικό χαρακτήρα του κοινωνικού, πολιτικού και οικονομικού οικοδομήματος του;
Ολιβιέ Κλεμάν: Το Βυζάντιο υπήρξε ένας πολιτισμός, ή, αν θέλετε, μια συνέχεια πολιτισμικής έκφρασης πολύ ενδιαφέρουσα, όχι όμως και «πολιτισμός κοινωνίας». Υπήρχαν στοιχεία κοινωνίας, με την παράλληλη όμως ύπαρξη και δομών κρατικών, διοικητικών, στρατιωτικών πού δεν θα ήταν καθόλου αστείο κανείς να τις αμφισβητήσει. Βγάζανε καμμιά φορά τα μάτια στους Βούλγαρους αδελφούς κι ας ήταν καλοί Ορθόδοξοι....
Πρέπει ν' αγαπάς το Βυζάντιο, αλλά όχι και να το μυθοποιούμε.
ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ
ΕΡΩΤΗΣΗ: Είπατε ότι στη Γαλλία περιφρονείται η λέξη «θεολόγος». Μήπως λοιπόν πρέπει να διαγραφεί η λέξη αυτή από τα λεξικά και να αντικατασταθεί με το «θρησκειολόγοι»;
Ολιβιέ Κλεμάν: Όταν ο απόστολος Παύλος πήγε στον Άρειο Πάγο στην Αθήνα και μίλησε για την ανάσταση των νεκρών, τον ειρωνεύτηκαν. Όχι όμως όλοι. Μερικοί πίστεψαν, με πρώτο τον άγιο Διονύσιο τον Αρεοπαγίτη. Όταν λέω λοιπόν ότι ο κόσμος κοροϊδεύει τους θεολόγους δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχουν ορισμένοι πού ενδιαφέρονται. Αξίζει λοιπόν τον κόπο να είναι κανείς θεολόγος.
Όσο για την αντικατάσταση της λέξης «θεολόγος» από το «θρησκειολόγος», θα έλεγα όχι. Γιατί η αποστολή του θρησκειολόγου είναι να μιλά από απόσταση και αδιάφορα για οποιαδήποτε θρησκεία. Ενώ ο θεολόγος κινείται με βάση ορισμένες πρωταρχικές παραδοχές, στις χώρες λοιπόν όπου ειρωνεύονται τους θεολόγους, δεν μπορεί κανείς να γίνεται θεολόγος χωρίς σωστά θεμελιωμένη πίστη. Διαφορετικά, καλά θα έκανε να γινόταν θρησκειολόγος.
ΕΡΩΤΗΣΗ: Μια και μιλήσατε για το Άουσβιτς, μήπως εκπρόσωποι της Εκκλησίας έχουν κάνει εγκλήματα χειρότερα;
Ολιβιέ Κλεμάν: Πράγματι, επικαλούνται την Ιερά Εξέταση στη Δύση και το διωγμό αντιπάλων θρησκευτικών κινημάτων στο Βυζάντιο, καθώς και βαρβαρότητες σε βάρος άλλων Ορθοδόξων.
Όμως, απαντώ ότι στην ιστορία του Χριστιανισμού υπάρχουν δύο πραγματικότητες: Η μία είναι η ευαγγελική πραγματικότητα, πού εκφράζεται με την αγιότητα. Υπάρχουν πολύ περισσότεροι άγιοι απ' όσους φανταζόμαστε. Εκατομμύρια άνθρωποι σώθηκαν από την απελπισία χάρη σ' αυτούς.
Στη συνέχεια, ακολούθησε ο γάμος της Εκκλησίας με τον κόσμο, πού θα μπορούσε ίσως κανείς να τον χαρακτηρίσει «γάμο σκοπιμότητας» και όχι αγάπης. Έδωσε πάντως δυνατότητες, έτσι μπόρεσαν μερικοί πολιτισμοί, όπως αυτός του Βυζαντίου να δημιουργήσουν ωραιότητα για τη δόξα του Θεού. Τί θα κάναμε χωρίς τη μεγαλειώδη λειτουργική δημιουργία της εποχής αυτής, χωρίς όλους αυτούς τους ναούς και την αγιογραφία;
Παράλληλα όμως, το Κράτος χρησιμοποίησε την Εκκλησία, είχε την τάση να κάνει το Χριστιανισμό κυρίαρχη ιδεολογία. Σήμερα ξαναβρίσκουμε την Εκκλησία φτωχή. Είναι όμως ελεύθερη και κατά συνέπεια ικανή να ξαναβρεί την ευαγγελική πραγματικότητα.
ΕΡΩΤΗΣΗ: Θεωρείτε τον κοινωνικό αγώνα των Χριστιανών συνέχεια του Μυστηρίου;
Ολιβιέ Κλεμάν: Βεβαίως και νομίζω ότι η τραγωδία του Χριστιανισμού ήταν ότι έχασε τη μυστηριακή διάσταση του κοινωνικού. Στους δύο πρώτους αιώνες της Εκκλησίας, η κοινωνική διάσταση ήταν σαν ένα «μυστήριο του αδελφού» (Συχνά αναφέρεται ο Ολιβιέ Κλεμάν στο «μυστήριο του αδελφού» και στο «μυστήριο του θυσιαστηρίου». Σύμφωνα με τον άγιο Ιωάννη το Χρυσόστομο, ο Θεός βρίσκεται τόσο μέσα στον κάθε άνθρωπο (μυστήριο του αδελφού), όσο και στο ιερέα (μυστήριο του θυσιαστηρίου). Ως απόρροια της μυστηριακής διάστασης του κοινωνικού νοείται το γεγονός ότι ξεχνιέται πώς ο Θεός βρίσκεται μέσα στον κάθε άνθρωπο, και κλείνεται στους τέσσερις τοίχους του Ναού. Ο Ολιβιέ Κλεμάν εξηγεί εκτενέστερα την άποψη αυτή στο αμετάφραστο ακόμη βιβλίο του «La revolte de L’ Espirit».)
Οι Πατέρες της Εκκλησίας ασχολήθηκαν πολύ με το κοινωνικό πρόβλημα, χωρίς να απολυτοποιούν το κοινωνικό, αλλά βλέποντας το σαν μια πτυχή της αγάπης πού πρέπει να έχει ο ένας για τον άλλο.
Το πρόβλημα όμως είναι γιατί εμφανίστηκε ο άθεος σοσιαλισμός; Ακριβώς γιατί οι Χριστιανοί έχασαν την έννοια του «μυστηρίου του αδελφού», δίνοντας τη δυνατότητα να εμφανιστούν οι Σοσιαλιστές και οι Κομμουνιστές και να απολυτοποιήσουν το κοινωνικό μέρος, με τις γνωστές συνέπειες.
Ένας Καθολικός κατέχει ένα τεράστιο μέγαρο με γραφεία σε μια εμπορική συνοικία του Παρισιού, όπου στεγάζεται ένας από τους δύο κινηματογράφους της πόλης ειδικά για νέους ομοφυλόφιλους. Γι' αυτό ακριβώς υποστηρίζω ότι οι Σοσιαλιστές έχουν το δικαίωμα να μας βάζουν ζητήματα. Όμως το δικαίωμα αυτό το έχουμε και εμείς. Γι’ αυτό και η υπόθεση αυτή έχει πολύ ενδιαφέρον.
ΕΡΩΤΗΣΗ: Βλέπετε μήπως στις μέρες μας κινδύνους απ' αυτό πού ονομάζεται «Ορθόδοξη θεολογική αναγέννηση»;
Ολιβιέ Κλεμάν: Μια Ορθόδοξη θεολογική αναγέννηση πού πιστεύω ότι πράγματι υπάρχει δίνει καταρχήν πολλές ελπίδες, χαρά, δυνατότητες για το μέλλον. Οπωσδήποτε όμως υπάρχουν και κίνδυνοι, από ανθρώπους πού προτιμούν η Ορθόδοξη Εκκλησία να κοιμάται. Είναι λοιπόν φυσιολογικό να μην είναι ευχαριστημένοι. Οι προφήτες έχουν συνήθως διωχθεί. Κι όμως, η κάθε θεολογική αναγέννηση καταλήγει συνήθως σε πολιτισμική αναγέννηση: ο σημερινός κόσμος, υπό το καθεστώς της «πλανητικής ενότητας», έχει απόλυτη ανάγκη μία τέτοια Ορθόδοξη αναγέννηση.
ΕΡΩΤΗΣΗ: Υπάρχουν αναρχικοί πού αντιδρούν στο σημερινό απρόσωπο και ανέραστο κοινωνικό κατεστημένο. Μπορούν οι αντιδράσεις αυτές να ειδωθούν μέσα από μια Ορθόδοξη αντίληψη της ζωής;
Ολιβιέ Κλεμάν: Θα έλεγα πώς ναι, αλλά εν μέρει. Με τον όρο η αναρχία να μη πέφτει σε ένα συνηθισμένο σε όλους μας σφάλμα, πού είναι μεγάλος πειρασμός: το μίσος και την καταστροφή: να γίνει δηλαδή κατανοητό ότι οι άνθρωποι δεν μπορούν να συμβιώσουν σε μια κοινωνία παρά μόνο με την αγάπη. Όχι αγάπη με την συνασθηματική έννοια, αλλά με μια έννοια θεολογική-οντολογική. Τη βεβαιότητα ότι στην πραγματικότητα ένας μόνον άνθρωπος με πλήθος προσώπων.
Αυτό ακριβώς πού μου έκανε εντύπωση το Μάη του 68 είναι η αντίθεση ανάμεσα στις μαύρες (αναρχικοί) και τις κόκκινες σημαίες (κομμουνιστές). Παρόμοιες συγκρούσεις γνώρισε ο εικοστός αιώνας, από τη σύγκρουση του Μαχνό και των αναρχικών του με τους Μπολσεβίκους στην Ουκρανία, μέχρι την επίθεση των Ισπανών κομμουνιστών ενάντια στους αναρχικούς πού κατείχαν το τηλεφωνικό κέντρο της Βαρκελόνης το 1936.
Το κόκκινο λοιπόν αναζητεί την ενότητα, μέσα όμως από την παραγνώριση του προσώπου. Το μαύρο αναζητεί το πρόσωπο, μέσα όμως από την αυθαιρεσία του ατόμου. Η μόνη απάντηση σ' αυτά είναι το μυστήριο της Αγίας Τριάδας.
ΕΡΩΤΗΣΗ: Με δεδομένη την εμπειρία του χωρισμού Κράτους - Εκκλησίας στη Γαλλία, ποια είναι η άποψη σας για τις σχέσεις τους;
Ολιβιέ Κλεμάν: Οι σχέσεις Εκκλησίας και Κράτους δεν εξαρτώνται από την Εκκλησία, αλλά από το Κράτος. Η Εκκλησία, δεν μπορεί να μιλήσει παρά μόνο για ελευθερία, αν το Κράτος ζητήσει τη συμβουλή της, έχει καλώς. Πιστεύω ότι η αποστολή της Εκκλησίας είναι η ταυτόχρονη άσκηση κριτικής και προσπάθεια έμπνευσης. Από τη μια μεριά μια κριτική ανελέητη, αλλά όχι φατριαστική. Να υποδείξει πού είναι ο πόνος και τα προβλήματα Όλα τούτα πρέπει να τα πει η Εκκλησία, η Εκκλησία πρέπει να είναι η συνείδηση της κοινωνίας.
Παράλληλα, πρέπει να προσφέρει την έμπνευση και την ενόραση της στην κοινωνία, που ολοένα εξαρτά τη μοίρα της από την επιστήμη και την τεχνολογία. Έχουμε αντικαταστήσει τη «μοίρα» της ελληνικής αρχαιότητας μ' αυτή της τεχνολογίας, αφού το μπορούμε, το κάνουμε. Το πρόβλημα όμως είναι γιατί και για ποιόν.
Τί είναι άραγε ο άνθρωπος; Πώς θα χρησιμοποιεί όλη αυτή τη δύναμη, για το καλό του ανθρώπου; Αυτό είναι σήμερα πολύ σημαντικό, με την ανάπτυξη όλων αυτών των κατασκευασμένων γνώσεων: της πληροφορικής, των μηχανών πού σκέπτονται... Θα μπορούσε να πει κανείς ότι ή μηχανή κάνει τα πάντα.
Κι όμως, όχι. Από το σημείο αυτό - οφείλουμε να ερευνήσουμε για το τί είναι στ' αλήθεια ο άνθρωπος. Ξέρετε ότι έχουμε μία θεολογία πού ονομάζουμε «αποφατική», χρησιμοποιούμε δηλαδή τις ιδιότητες πού δεν έχει ο θεός για να νοιώσουμε τί περίπου είναι. Σήμερα έφτασε ο καιρός και για μια «αποφατική ανθρωπολογία», για να μάθουμε τί θα είναι ο άνθρωπος σε τούτο τον κόσμο των ρομπότ. Δεν είμαστε ούτε ρομπότ, ούτε πίθηκοι, θέλουμε να είμαστε άνθρωποι, Υιοί του θεού.
