από το περιοδικό ΚΟΙΝΩΝΙΑ», τεύχος 4, Οκτώβριος-Δεκέμβριος 2009

***

«Ολοκληρωμένος άνθρωπος: ένας άνθρωπος πού μπορεί να είναι

όλο και περισσότερο οι δυνατότητες του» (Carl Roger)

Το καίριο ερώτημα «Ποια η συμβολή της διδασκαλίας του Μαθήματος των Θρησκευτικών στη διαμόρφωση της προσωπικότητας των εφήβων μαθητών» όσο κι αν φαίνεται να παραπέμπει σε αυτονόητες απαντήσεις και έτοιμες από τη μακρά παράδοση και ιστορία της πίστης στο «κοινωνικό και πολιτιστικό γίγνεσθαι», είναι θεμελιώδους σημασίας και εξαιρετικής επικαιρότητας στις μέρες μας πού πολύς λόγος γίνεται για τη θέση, το σκοπό και το ρόλο της εν λόγω αγωγής στην κοινωνία και στην εκπαίδευση.

Η απάντηση στο παραπάνω ζήτημα -θέμα είναι καθοριστική για τη θέση, το ρόλο και τη σκοπιμότητα της Θρησκευτικής Αγωγής γενικά-την ποιοτική- ποσοτική αναλογία της στους μακροσκοπούς της παιδείας στον τόπο μας, στο περιεχόμενο σπουδών, στα Αναλυτικά Προγράμματα, αλλά και στη διδακτική πράξη καθημερινά στο σημερινό σχολείο σε όλες τις βαθμίδες της Εκπαίδευσης.

Είναι ακόμη καίριο για τον επαναπροσδιορισμό της αποστολής και του ρόλου των διδασκόντων στα σχολεία, στην εκπαίδευση, την παιδαγωγική και διδακτική κατάρτιση τους την πολύμορφη επιμόρφωση τους και κατ' επέκταση την επαγγελματική και παιδαγωγική τους ταυτότητα.

Αξίζει να αναφερθούμε στο ζήτημα σε σχέση με τα σύγχρονα επιστημονικά ψυχολογικά και παιδαγωγικά δεδομένα. Πρόκειται για ένα ζήτημα πού έχει απασχολήσει ειδικούς επιστήμονες και μη (φορείς, οργανώσεις) από το μακρύ παρελθόν μέχρι σήμερα και στο όποιο διαχρονικά έχουν διατυπωθεί ποικίλες θέσεις και απόψεις. Και αυτό, γιατί η έννοια της προσωπικότητας αποτελεί κεντρικό σημείο αναφοράς στην ιστορία ιδιαίτερα της Ψυχολογίας με προεκτάσεις και εφαρμογές σε όλους τους τομείς της, όπως στην εξελικτική, την κοινωνική την κλινική ψυχολογία και την ψυχοπαθολογία. Εξ αλλού ο συστηματικός τρόπος με το τι είναι φυσιολογικό και τι όχι, αλλά και το πάντοτε επίκαιρο ζήτημα για το πώς αλλάζουν οι άνθρωποι και οι κοινωνίες τους είναι μόνο λίγα από την πληθώρα των ερωτημάτων πού συνδέονται με τη γενικότερη μελέτη της προσωπικότητας του άνθρωπου.(1)

Πέρα από τις διαφορετικές φιλοσοφικές, θρησκευτικές, κοινωνικές αφετηρίες για τον προσδιορισμό και επαναπροσδιορισμό της σημασίας και του ρόλου της Θρησκευτικής Αγωγής στην ανάπτυξη και εξέλιξη της προσωπικότητας των παιδιών της σχολικής ηλικίας και των έφηβων μαθητών του Γυμνασίου και του Λυκείου θα πρέπει να επικεντρώσουμε το ενδιαφέρον στον αναντικατάστατο ρόλο της διδασκαλίας της πίστης στην άρτια μόρφωση της προσωπικότητας των μαθητών.

Σύμφωνα με διακεκριμένο παιδαγωγό η εκπαίδευση δεν είναι προετοιμασία για τη ζωή αλλά η ίδια η ζωή.(2) Εκπαίδευση είναι αυτό πού προετοιμάζει τα παιδιά και τους νέους νια να ζήσουν με αίσθημα ευθύνης (υπεύθυνα) αισιόδοξα (ελπιδοφόρα) και με δημιουργική αγάπη. Εκπαίδευση είναι ο τρόπος μέσα από τον όποιο οι καθηγητές είναι εξοπλισμένοι με γνώσεις και δεξιότητες για να είναι αποτελεσματικοί μεταδότες με αυτό/ά (το αντικείμενο διδασκαλίας) πού εκείνοι διδάσκουν.(3) Ο πρώτος και σημαντικότερος στόχος πού θέτει η παιδεία και η εκπαίδευση είναι η διαμόρφωση της προσωπικότητας του εφήβου μαθητή. Αυτή αναλαμβάνει να του διαμορφώσει έτσι τις πεποιθήσεις, τις στάσεις και τις αξίες του, ώστε να είναι οργανικά συνδεδεμένες μεταξύ τους και να του διασφαλίζουν κάθε φορά δημιουργικές και θετικές προσαρμογές στις διαρκώς μεταβαλλόμενες συνθήκες του «κοινωνικού γίγνεσθαι». Δηλαδή η παιδεία και η αγωγή στο σχολείο φροντίζει για το όλο πρόγραμμα ζωής του μαθητή στη δόμηση και στην προαγωγική εφαρμογή του. Συγκεκριμένα η παιδεία αναλαμβάνει αρχικά να διεγείρει, να αφυπνίσει και να αξιοποιήσει τις πνευματικές δυνάμεις του άνθρωπου. Γι' αυτό και ο πρώτος ρόλος πού καλείται να παίξει είναι η πνευματική καλλιέργεια.

Το σχολείο δεν είναι ούτε σπίτι, ούτε εργοστάσιο. Είναι κατ' εξοχήν μορφωτικό ίδρυμα, ίδρυμα πνευματικής άσκησης και καλλιέργειας και σκοπός του είναι πάντοτε η επιμέλεια της ψυχής και όχι η επιμέλεια της τεχνικής.(4) Το σχολείο στοχεύει να φτιάξει ισορροπημένους ανθρώπους άρτιες, ολοκληρωμένες προσωπικότητες και όχι απλά εξαρτήματα της παραγωγικής μηχανής ή απλούς μεταπράτες των ειδικευμένων συστημάτων πληροφόρησης. «Ο σημερινός άνθρωπος επιβάλλεται να είναι και θρησκευόμενος και πολίτης και παραγωγός και πάνω απ' όλα άνθρωπος γιατί έτσι το απαιτεί το επίπεδο της καθολικότητας στο όποιο έφτασε η κίνηση του πολιτισμού».(5)

Το σχολείο δεν είναι παρά μια μικρή κοινωνία μέσα στην οποία το νεαρό άτομο μαθαίνει, ανακαλύπτει, εργάζεται, κοινωνικοποιείται. Αν η Θρησκεία είναι σημαντική για τη ζωή κάθε κοινωνίας, τότε και η θρησκευτική διδασκαλία θα πρέπει να έχει τουλάχιστον την ίδια θέση με τη διδασκαλία των άλλων μαθημάτων στο σύγχρονο σχολείο και να είναι σημαντική και για τη ζωή του σχολείου και του μαθητή ως μονάδας και μέλους της κοινωνίας και του πολιτισμού.

Η Θρησκεία ως καθολικό και πανανθρώπινο φαινόμενο είναι μέρος του ανθρώπινου πολιτισμού μια παρακαταθήκη και κληρονομιά και ένα κομμάτι της ζωής και της Ιστορίας μας. Σήμερα «η θρησκευτική εκπαίδευση -αγωγή είναι αναπόσπαστο στοιχείο της σχολικής εκπαίδευσης παιδιών και εφήβων και σε όλα σχεδόν τα εκπαιδευτικά συστήματα όλων των χωρών, χριστιανικών και μη εξακολουθεί να έχει μια σημαντική θέση στη ζωή και στην αποστολή πολλών σύγχρονων σχολείων».(6)

Δεν είναι ελληνική ιδιοτυπία όπως διατείνονται μερικοί η συμπερίληψη της διδασκαλίας της Θρησκείας στα διδασκόμενα μαθήματα του σχολείου. Για το σύγχρονο σχολείο η διδασκαλία των Θρησκευτικών δεν είναι μια απλή προσέγγιση η βαθύτερη εξέταση του συστήματος της Θρησκείας πού έχει ο λαός μας.(7)

Η γνώση της Θρησκείας ενός λάου με μακραίωνη συνεχή ιστορική παρουσία δεν είναι απλά αναφαίρετο δικαίωμα του, είναι το απαραίτητο συμπλήρωμα για την ηθικοπνευματική συγκρότηση, συναισθηματική ανάπτυξη και τελείωση της προσωπικότητας των παιδιών και των εφήβων μαθητών.

Η Θρησκεία υπήρξε πάντοτε το επίκεντρο της εκπαίδευσης των νέων κατά την αρχαιότητα, την ελληνιστική περίοδο, τη Ρωμαιοκρατία, τη Βυζαντινή Περίοδο, την Αναγέννηση και ως τις μέρες μας. Το μόνο πού διέφερε ήταν ότι ενσωματώνονταν με τη φιλοσοφία ως μια ευρύτερη θεώρηση και αναζήτηση φιλοσοφικού και μεταφυσικού στοχασμού. Η θρησκευτική διδασκαλία κατείχε πάντοτε δικαιωματικά περίοπτη θέση στα ελληνορθόδοξα σχολεία, όλων των βαθμίδων της εκπαίδευσης.(8) Για τα δικά μας δεδομένα η Θρησκευτική Αγωγή εμπεριέχει ιστορικά και πρακτικά την προσπάθεια της Μίας, Αγίας Καθολικής και Αποστολικής Εκκλησίας για την «εν Χριστώ» αγωγή των μελών της και σχετίζεται με τους σύγχρονους ορούς Χριστιανική Αγωγή, Χριστιανική Παιδαγωγική και πιο γενικά Θρησκευτική Παιδαγωγική. Και αυτό γιατί η Εκκλησία μέσα στην ιστορική της πορεία δεν έπαυσε ποτέ να διδάσκει, να μεταδίδει, να επικοινωνεί και να διατηρεί και να προάγει τα ιδιαίτερα πνευματικά και πολιτιστικά πρότυπα της, στην κοινωνική πραγματικότητα, επειδή προσδίδουν ιδιαίτερη έμφαση και χρώμα στη ζωή και στον πολιτισμό και το σπουδαιότερο και καλύτερο διαμορφώνει ανθρώπους με αγάπη για ολάκερη την Κτίση-Οικουμένη, ανθρώπους με ήθος και χαρακτήρα, προσωπικότητες ολοκληρωμένες.

Η θρησκευτική διδασκαλία συνδέεται με τον ύψιστο και τον τελικό σκοπό της Αγωγής και Εκπαίδευσης σε όλα τα πολιτισμένα κράτη και κομίζει μια καινοποιό αντίληψη για την Παιδεία πού στοχεύει στην «δια βίου» πνευματική καλλιέργεια με την έννοια της τελείωσης, αυτοπραγμάτωσης, ολοκλήρωσης της προσωπικότητας του αναπτυσσόμενου ανθρώπου, παιδιού και εφήβου.

Οι κύριες λειτουργίες της Θρησκείας(9) είναι:

1. Να δώσει απαντήσεις στα έσχατα, υπαρξιακά, φιλοσοφικά ερωτήματα του άνθρωπου πού κυριολεκτικά συγκλονίζουν το νου και την καρδιά του άνθρωπου, άρα και του παιδιού της σχολικής ηλικίας και του εφήβου μαθητή. Με την αποτελεσματική διδακτική πρακτική στο Μάθημα των Θρησκευτικών ο έφηβος μαθητής θα δώσει μεταξύ των άλλων απαντήσεις σε ερωτήματα, όπως «Ποιος είμαι;» «Από πού έρχομαι;» «Που καταλήγω;». Η εικόνα του Θεού είναι ριζωμένη στις πιο μύχιες πτυχές της προσωπικότητας του. Έτσι δεν μπορεί να υπάρξει ομαλή εξέλιξη και ανάπτυξη της προσωπικότητας του χωρίς τη στερεή   γνώση, πληροφόρηση και αφομοίωση των θεμάτων πού σχετίζονται με το ζωτικό ζήτημα της πίστης σ' ένα Θεό. Χωρίς αυτά τα θρησκευτικά αγωγικά στοιχεία, θα ατροφήσει πνευματικά και ψυχολογικά, έστω κι αν οι βιολογικές του λειτουργίες αναπτύσσονται ομαλά και κανονικά.

2. Οι Θρησκείες είναι η μεγάλη πνευματική κληρονομιά της ανθρωπότητας και η κιβωτός του πολιτισμού κάθε λάου. Πολύ περισσότερο όταν πρόκειται για την Ορθόδοξη Χριστιανική Πίστη πού είναι εξ αποκαλύψεως Θρησκεία. Οι πολιτισμοί διαφοροποιούνται μέσω της ιστορίας, της γλώσσας, της κουλτούρας, της παράδοσης και περισσότερο απ' όλα, μέσω της Θρησκείας και αυτό σημαίνει ότι εφ' όσον ανήκω σε μια θρησκεία ανήκω και σ' έναν ορισμένο πολιτισμό, ο δικός μας πολιτισμός είναι ο ελληνορθόδοξος.

3. Η τρίτη ουσιαστική λειτουργία της Θρησκείας και  της θρησκευτικής διδασκαλίας, είναι ο ρόλος της και η ευθύνη της για την «ειρήνη της οικουμένης». Η Θρησκεία και κατ' επέκταση η Αγωγή και διδασκαλία με θρησκευτικό χρώμα είναι ανθρωπολογικές σταθερές, ζωτικά  στοιχεία της ζωής των ατόμων και των λαών της ανθρωπότητας και γι΄ αυτό επιβάλλεται να βρίσκεται στο κέντρο της αγωγής και της ανάπτυξης της προσωπικότητας των νέων ανθρώπων. Η Θρησκευτική Αγωγή είναι κατ' εξοχήν αγωγή ελευθερίας και αυταπάρνησης, αγωγή πού φτιάχνει ανθρώπους ευτυχισμένους, γι' αυτό θα της ταίριαζε ο επιθετικός προσδιορισμός ανθρωποποιός αγωγή, αγωγή προσωπικοτήτων.

Στην καθημερινή ζωή διακρίνουμε προσωπική και προσωπειακή συμπεριφορά. Η πρώτη διακρίνεται για την ειλικρίνεια, τη γνησιότητα, την εντιμότητα, την αμοιβαία κατανόηση, την αποδοχή, την αγάπη και την ταύτιση του προσώπου με τον εαυτό του και τους ομοίους του. Η δεύτερη διακρίνεται για το δόλο, την ανειλικρίνεια, τον κανιβαλισμό, την απάτη και τους μηχανισμούς άμυνας.(10)

Τα παιδιά προκειμένου να μορφωθούν σε προσωπικότητες έχουν ανάγκη από γνήσιες και ειλικρινείς προσωπικότητες έχουν ανάγκη από γνήσιες και ειλικρινείς διαπροσωπικές σχέσεις, από αγωγή πού δε θα παραθεωρεί τη θρησκευτική πτυχή της ζωής και της κοινωνίας στην οποία ζουν. Έχουν ανάγκη από τροφή πνευματική, από την ανάπτυξη και καλλιέργεια της πίστης στο Θεό.

Ο όρος «προσωπικότητα» εκφράζει ένα πρόσωπο το όποιο είναι σύμφωνο με τον υπαρξιακό προορισμό, αυτόν πού ενυπάρχει στη βασική ουσία του. Ο διαπρεπής ψυχολόγος Τhorndike συνέλεξε 8000 όρους στην Αγγλική πού αναφέρονται στον όρο προσωπικότητα, ενώ ο Αllport Gordon παραθέτει σε έργο του 50 ορισμούς προκειμένου να καθορίσει την έννοια της προσωπικότητας.(11) Προσωπικότητα είναι η υψίστη μορφή ως αξία στην οποία μπορεί να φθάσει ο άνθρωπος. Όπως ο Freud, έτσι και ο Rogers πίστευε ότι τα παιδικά χρόνια είναι σημαντικά για την ανάπτυξη της προσωπικότητας του ατόμου»(12) «Το βασικότερο και ουσιωδέστερο προσόν και συστατικό μιας αληθινής προσωπικότητας είναι προ παντός η καλλιέργεια και ανάπτυξη των ηθικών καταβολών, η μόρφωση ευγενούς ήθους και ακεραίου χαρακτήρα, η απόκτηση του θησαυρού των αρετών, με ένα λόγο η πρόοδος του ανθρώπου στο «καθ' ομοίωσιν» Θεού.(13) Στο σχολικό χώρο, η χαρά, ο ενθουσιασμός, η αισιοδοξία, η ενθάρρυνση και η ενασχόληση με υψηλής ποιότητας γνώσεις, έννοιες, έργα και παιδευτικούς σκοπούς αποτελούν κίνητρα ανώτερης μάθησης και αγωγής, προετοιμάζουν τον έφηβο μαθητή για τη διδασκαλία στην τάξη και παράλληλα συντελούν στην ανώτερη και σύμμετρη ανάπτυξη της προσωπικότητας του.(14) «Έτσι η διαμόρφωση προσωπικοτήτων δεν είναι αποσπασματικό καθήκον της Αγωγής και της θρησκευτικής διδασκαλίας, αλλά όλα εκείνα τα στοιχεία, τα όποια περιλαμβάνει το «ολικόν» -ολοκληρωτικό καθήκον της Αγωγής». Βασικές αρχές μιας Θρησκευτικής Παιδαγωγικής της προσωπικότητας είναι:(15)

1.Η προσωπικότητα του ανθρώπου δεν ωριμάζει ως καρπός, αλλά αναπτύσσεται μόνο με παιδαγωγικές ενέργειες, πράξεις του αυτοκαθοριζόμενου ελεύθερου Εγώ.«=κέντρο της προσωπικότητας».

2.Όπως η προσωπικότητα δεν μπορεί να μορφωθεί χωρίς ελευθερία έτσι δεν μπορεί επίσης χωρίς δέσμευση. Το ανθρώπινο πρόσωπο αναπτύσσεται σε προσωπικότητα όχι με ενέργειες ελεύθερης δημιουργικής αυτομόρφωσης, αλλά ενταγμένο στη Δημιουργία του Θεού, με το να αναγνωρίζει τα καθήκοντα της και εκπληρώνει αυτά με ελευθερία και υπακοή.

3. Με το να βρίσκεται κανείς σε αρμονία με το σύνολο του Όντος, «convenive cum omni ente» αποτελεί την προϋπόθεση για κάθε εσωτερική αρμονία και ενότητα, η οποία χαρακτηρίζει την προσωπικότητα. Αληθινή και γνήσια αγωγή σε προσωπικότητα δε δύναται να αγνοήσει καμιά ουσιώδη περιοχή του όντος στην προσπάθεια της να αποκαλύψει τον κόσμο των Όντων στο μαθητή. Αυτό ισχύει κυρίως για το Απόλυτο, Θείο Ον, το Θεό. Κάθε ανθρώπινο πρόσωπο συνδέεται με τη γνήσια και χρονική ύπαρξη του μετά του Θεού. Δεν είναι δυνατόν ως πνευματικό Όν ο άνθρωπος να βαδίσει προς ολοκλήρωση χωρίς αυτή τη σχέση. Κατά συνέπεια η θρησκευτική διδασκαλία αποτελεί ένα πρωταρχικό αναγκαίο μέρος της αγωγής προς την προσωπικότητα.

Οι προσωπικότητες πού αναπτύσσονται μέσα στο   παιδαγωγικό και ψυχολογικό κλίμα της Αγωγής(16) με θρησκευτικό-χριστιανικό χρώμα και προσανατολισμό, ηλεκτρίζονται απόλυτα από την ιδέα του Αγαθού και δεσμεύονται από το «ηθικόν και το πρέπον», ενώ υπηρετούν άνευ ορών το «κοινό καλό».

Οι ειδικοί μελετητές της ηθικής και θρησκευτικής ανάπτυξης της πίστης υποστηρίζουν ότι στα τελευταία στάδια ανάπτυξης της πίστης οι έφηβοι μαθητές ακολουθούν αφηρημένες ηθικές αρχές παγκοσμίως αποδεκτές και καταπιάνονται με τα προβλήματα πού σχετίζονται με την πολιτική, τη θρησκεία και γενικά τα κοσμοθεωρητικά θέματα.(17)

Είναι οι προσωπικότητες πού οδηγούν το σκάφος στον ρουν της Ιστορίας. Στο στάδιο «παγκοσμιοποίησης της πίστης» κατά το Fowler φθάνουν λίγοι, γιατί αύτη η φάση χαρακτηρίζεται από την επίδραση της ζωής στην πίστη, στην ουσία. Η αμεσότητα της συμμετοχής στο Απόλυτο είναι καρπός της εξέλιξης, της πειθαρχίας και πιθανόν του δείκτη της ευφυΐας.(18)

Οι μεγάλες φυσιογνωμίες-προσωπικότητες και προικισμένες ιδιοφυΐες της ιστορίας σ' όλους τους τομείς (πολιτική-επιστήμη-θρησκεία)και του σύγχρονου πολιτισμού, οι επιστήμονες των γραμμάτων, των τεχνών, των επιστημών δεν γεννήθηκαν έτσι. Γαλουχήθηκαν και ανατράφηκαν μέσα στο κλίμα και την ατμόσφαιρα της πίστης, της ελπίδας και της αγάπης στο Θεό. Η θρησκευτική διδασκαλία με όλα τα προσιτά σ' αυτήν μέσα άσκησε αποφασιστική και δυναμογόνο επίδραση στη διαμόρφωση της προσωπικότητας τους για αγάπη, διακονία, προσφορά στους συνανθρώπους και στον κόσμο ολόκληρο.

Αυτή βοήθα ν' αποξενωθούν οι μεγάλες προσωπικότητες από το εγώ και τα υλικά και τα γήινα.

Η θρησκευτική διδασκαλία βοήθα να ψηλαφίσουν τα πνευματικά και αιώνια, τον ενανθρωπήσαντα Λόγο του Θεού, το Χριστό να ζήσουν στιγμές πνευματικής ανάτασης, ουράνιας γαλήνης και να υπερβούν τον κακό εαυτό τους.

Είναι ανάγκη να καταβάλλουμε κάθε προσπάθεια, ώστε να τρέφεται η νέα γενιά με τον «Άρτο της Ζωής».

Κανείς δεν έχει το δικαίωμα να αρνηθεί ή να παραβλέψει το αίτημα στη νεολαία, στα παιδιά και τους έφηβους να αναπτύξουν την προσωπικότητα τους μέσα στην άφατη γαλήνη, την ευτυχία και τη δύναμη πού χαρίζει στον άνθρωπο η πίστη, η μοναδική βακτηρία του βίου, αυτή πού διαμορφώνει, αληθινά μεγάλες προσωπικότητες θυσιών και αυτοπροσφοράς.

Υποσημειώσεις

1. Ποταμιάνου Γρ. και Συνεργάτες Θεωρίες προσωπικότητες και κλινική πρακτική, Αθήνα 2009, σ. 11.

2.Ή ρήση ανήκει στον Παιδαγωγό J.Dewey.

3.Donald L.Griggs Teaching Today’s to Teach USA 2003, ρ.10

4.Κοροντζή Π. Μορφωτικές κοινότητες, ΧΕΕΛ, Αθήνα 1961, σ.138.

5.Ηubert Β. Πρβλ. στο: Χαραλαμποπούλου Β. Οργάνωση της διδασκαλίας και της μάθησης γενικά, Αθήνα 1982,σ.,112.

6.Thomas P. Religious Education in: The international of education Vol.7 Pergamon press,1985, ρ.4277.

7.Τσάγκα Ιω. (Επιμ.).Το Μάθημα των Θρησκευτικών στο Σύγχρονο σχολείο: Πρακτικά Παιδαγωγικής Συνάντησης στο ΠΣΠΑ, Αθήνα 2006, Προλογικά ιδίου, σελ. 18.

8.Τσαμπή Γ. Ή παιδεία στο χριστιανικό Βυζάντιο, Αθήνα 1999,σ.188.

9.Πρβλ. Δεληκωνσταντή Κ. Η σχολική ΘΑ μεταξύ Παιδαγωγικής και Θεολογίας, Αθήνα 2009, σ. 114 και έξης. Βλ. εκτενέστερα, Απ. Νικολαίδη, Κριτική θεωρία και κοινωνική   λειτουργία της θρησκείας-Έρμηνευτική προσέγγιση της σκέψης του Μax Ηοrkheiner από άποψη κοινωνιολογική-θρησκειολογική, Αθήνα 2005, σ.383. Για μία όμως σύντομη απλή περιεκτική και επιστημονική θεολογική ανάλυση της εννοίας «θρησκεία» (ετυμολογική-εννοιολογική, τα τρία στοιχεία της-[Πίστη-Λατρεία-Ήθος]- τις κύριες κρίσεις, τις μορφές της βλ. Μ. Μπέγζου «Θρησκεία» στο Θρησκειολογικό Λεξικό (επιμ. ιδίου), Αθήνα 2000,σ. 242. Αθήνα 2000, σ. 242.

10.Μαρκαντώνη Ιω. Παραδόσεις Παιδαγωγικής ψυχολογίας, Αθήναι 1978,σ.181.

11.Α Allport Gordon Personality: Α psychological interpretation N. York 1937 ρ.588 και Κολιτσάρα Ιω. Η σπουδαιότης του θέματος. Εισαγωγικά στο: Πρακτικά ΧΕΕΛ Η μόρφωσις της προσωπικότητας, Αθήναι 1965, σ.6.

12.Ποταμιάνου Γρ. και Συνεργάτες ο.π. σ.215.

13.Κολιτσάρα Ιω, ο. π. σ.7

14.Γεωργούση Θ. «Όλον το σχολείον εργαστήριον δια την μόρφωσιν της προσωπικότητας» στο : Πρακτικά ΧΕΕΛ, ο .π. σ.129.

15.Βλ. @ Πρβλ. Ηause Κ. Παιδαγωγική προσωπικότητα στο: ΜΠΕ τ.4^ος Αθήναι 1967,σ.310

16.Η ανάπτυξη του ψυχολογικού κλίματος της σχολικής τάξης και της ατμόσφαιρας του σχολείου δεν είναι κάτι πού θα αφεθεί να γίνει από μόνο του. Θα επιτευχθεί με το συντονισμό των ενεργειών και παιδευτικών δράσεων όλων των διδασκόντων,  οι όποιες ενέργειες καταστρώνονται σε ανάλογες παιδαγωγικές συνεδριάσεις. Πρβλ. Γεωργούση Θ. ο.π. σ. 129.

17.Τσάγκα Ιω. Το παιδί και ο έφηβος στην Εκκλησιαστική Αθήνα 2000, σ. 87 και Κογκούλη Ιω. Κατηχητική και Χριστιανική Θεσ/νίκη 2000,σ. 253-266.

18. Μια διεξοδική παρουσίαση της Θεωρίας ανάπτυξης της πίστης του Αμερικανού Θεολόγου και Ψυχολόγου J. W. Fowler Βλ. Περσελή Έμμ., Πίστη και χριστιανική Αγωγή. Η θεωρία των σταδίων ανάπτυξης της πίστης του J. W. Fowler, Αθήνα 2005.