Η συνέντευξη αυτή δόθηκε από τον μακαριστό π. Δημήτριο Στανιλοάε στις 9 Αυγούστου 1993 στο Μοναστήρι Sinaia της Ρουμανίας δύο μήνες πριν από την κοίμησή του, όπου ησύχαζε ο γηραιός θεολόγος της αγάπης μετά την επιδείνωση στην κατάσταση της υγείας του.

Στην δύση του 20ου αιώνα οι άνθρωποι φαίνονται απογοητευμένοι από τις κάθε λογής ιδεολογίες, η ιδεολογικές θεωρήσεις που κυριάρχησαν τους δύο τελευταίους αιώνες. Ποιός είναι ο ρόλος που καλείται να διαδραματίσει η Ορθόδοξη Εκκλησία, στην καινούργια μάλλον παγκόσμια κοινωνία που ανατέλλει;

Η Ορθόδοξη Εκκλησία μπορεί να παίξει έναν αποφασιστικό και πρωτεύοντα ρόλο στον 21ο αιώνα, επειδή αφενός η Δύση εξαιτίας των εκεί μορφών χριστιανισμού έφερε τον κόσμο σε κατάσταση έλλειψης θάρρους, έλλειψης πνευματικότητος και αφετέρου η Ορθοδοξία είναι η μόνη που διατήρησε τα μυστήρια, δηλαδή την παρουσία του Χριστού στα μυστήρια, τον Χριστό εν Αγίω Πνεύματι. Εμείς ως ορθόδοξοι μπορούμε να ομιλούμε για το Άγιο Πνεύμα. Κάθε μυστήριο που τελείται εν Αγίω Πνεύματι είναι μία ακατάπαυστη ενέργεια και οι Ορθόδοξοι λαοί έχουν αυτή την αίσθηση ότι ο Χριστός δια του Αγίου Πνεύματος είναι παρών σε όλα, σε όλες τις ενέργειές Του. Επομένως μπορεί και να ενώσει τους ανθρώπους και μπορεί να τους δώσει και δύναμη. Ο ορθόδοξος πιστός, όταν αρχίζει να τρώει το ψωμί, κάνει πάνω του το σημείο του σταυρού, όταν κάθεται στο τραπέζι λέει το «Πάτερ ημών». Όταν βλέπει τον ιερέα, πηγαίνει και του ζητά την ευλογία, ζητάει να αγιασθεί το νερό και με το νερό ραντίζει τα πάντα, την αυλή, τον αχυρώνα, τα ζώα, τους καρπούς, δεν μιλώ ότι ραντίζει και το σπίτι στο οποίο κατοικεί. Αυτός ζει περικυκλωμένος από τον Θεό, βοηθούμενος από την δύναμη του Θεού. Δεν είναι όπως στην Δύση να μιλάς περί Χριστού και να μην έχεις την αίσθηση της παρουσίας του Χριστού στον άνθρωπο και στα πέριξ αυτού. Η Ορθοδοξία έχει τον πρωτεύοντα ρόλο επειδή είναι ο αυθεντικός χριστιανισμός, έτσι όπως ήταν στα Ευαγγέλια, στους Αποστόλους. Οι λαοί της Ανατολής δέχτηκαν πρώτοι τον χριστιανισμό και ήταν μορφωμένοι λαοί. Οι λαοί της Δύσης δέχτηκαν τον χριστιανισμό ενώ βρίσκονταν σε μια βαρβαρική κατάσταση και δεν μπόρεσαν να καταλάβουν όλο αυτό το μυστήριο της παρουσίας του Θεού. Αυτοί αργότερα χρησιμοποίησαν και το σπαθί. Οι καθολικοί χρησιμοποίησαν το σπαθί, την πολιτική. Έχουν και κράτος, το Βατικανό• και πρέσβεις. Προκάλεσαν ον τριακονταετή πόλεμο, τώρα τον πόλεμο στην Ιρλανδία.

Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς καθόρισε την διάκριση μεταξύ άκτιστης ουσίας και ακτίστων ενεργειών στον Θεό. Δίδαξε ότι ο Θεός είναι μεθεκτός κατά τις άκτιστες ενέργειές Του και δι’ αυτών είναι παρών ο Χριστός στα μυστήρια. Οι καθολικοί είπαν ότι δεν υπάρχει άκτιστη ενέργεια αλλά μόνο μία κτιστή χάρη και τότε ήρθαν οι προτεστάντες και είπαν τι μας χρησιμεύουν τα μυστήρια αφού η χάρη είναι κτιστή και αν υπάρχει ένας Θεός σε απόσταση τι μας χρησιμεύει ο Θεός; Έτσι έκανε την εμφάνισή της η αθεϊστική φιλοσοφία. Υπάρχει ένα πνεύμα διαχωρισμού στην Δύση• εκεί βαδίζουν και στηρίζονται πολύ στα τεχνολογικά μέσα. Χρησιμοποιούν τις δυνάμεις της φύσεως για να δημιουργήσουν διάφορες υλικές ευμένειες. Εμείς έχουμε ένα σεβασμό προς την φύση. Έτσι λοιπόν μόνο η Ορθοδοξία μπορεί να σέβεται την φύση, να μη χρησιμοποιεί τα χημικά στοιχεία παραγνωρίζοντας τις δυνάμεις που εκπέμπουν. Γενικά η Δύση έχει θάρρος, θέλει τα πράγματα να είναι συνεχώς καινούργια, και χρησιμοποεί τις δυνάμεις της φύσεως για να έχει όλο και περισσότερο κέρδος, αλλά πολλές φορές αυτό το πράγμα έχει και αρνητικά αποτελέσματα. Γι’ αυτό πιστεύω ότι η Εκκλησία έχει ένα μεγάλο ρόλο. Εμείς δεν αναζητούμε μόνο το νέο ούτε επιθυμούμε κάτι το οποίο μπορεί να μας βγάλει από την τάξη. Αντιλαμβάνονται την ομοφυλοφιλία, τα ναρκωτικά σαν κάτι νέο. Εμείς κατ’ αρχάς βλέπουμε και σκεφτόμαστε τι μπορεί να είναι καλό και τι δεν είναι καλό. Εμείς υιοθετούμε το νέο εάν είναι καλό, εάν είναι καλύτερο από το καλό το οποίο έχουμε. Αυτοί σκέπτονται ότι οποιοδήποτε νέο είναι καλό, ακόμη και εάν είναι ενάντια στους νόμους, στην τάξη.

Νομίζετε ότι ο εθνικισμός έπαιξε άσχημο ρόλο στην Ορθόδοξη Εκκλησία και έδρασε ως αρνητικός καταλύτης στους κόλπους της; Φαίνεται τα τελευταία χρόνια να υπάρχει μία χαλαρή σχέση των επί μέρους (τοπικών) Ορθοδόξων Εκκλησιών. Πως θα μπορούσε αυτή η σχέση να γίνει εντονότερη και στενότερη;

Από αυτήν την άποψη η Ορθοδοξία έπαιξε και ένα ρόλο ίσως κάποτε αρνητικό αλλά κατ’ αρχάς θετικό• θετικό ρόλο επειδή ενδυνάμωσε την ενότητα του έθνους και είναι καλό ένα έθνος να είναι ενιαίο, αλλά δεν είναι καλό τα έθνη να λογίζονται ότι είναι διχασμένα. Η Ορθοδοξία εκτίμησε το έθνος επειδή είναι από τον Θεό. «Πορευθέντες μαθητεύσατε πάντα τα έθνη» (Ματθ. 28,19) και το Άγιο Πνεύμα ήλθε υπό μορφήν πυρίνων γλωσσών. Οι Απόστολοι έλαβαν εντολή να πορευθούν σε κάθε λαό και έτσι ισχυροποιήθηκε η ενότητα των ορθοδόξων εθνών. Τον τελευταίο καιρό όμως οι ορθόδοξοι λαοί κάπως χωρίσανε κι αυτό πάλι δεν είναι καλό. Είναι καλό να ενισχύεται η ενότητα ενός έθνους αλλά και η ενότητα μεταξύ των εθνών. Εμείς πρέπει να διατηρούμε την σχέση της Ορθοδοξίας με κάθε έθνος αλλά να μην ενδυναμώνουμε ένα έθνος εναντίον άλλου έθνους. Διατηρούμε τη σχέση μεταξύ Ορθοδοξίας και κάθε έθνους και χρησιμοποιούμε την Ορθοδοξία για την ενότητα κάθε έθνους, αλλά να μην επιζητούμε την υπεροχή ενός έθνους, εναντίον άλλου• αλλά να υπολογίζουμε ότι όλα τα έθνη καθοδηγούνται από τον ίδιο Χριστό, από τον ίδιο Σταυρό του Χριστού όπως ο Σωτήρας λέει: «Πορευθέντες μαθητεύσατε πάντα τα έθνη βαπτίζοντες αυτούς εις το όνομα του Πατρός και του Υιού και του Αγίου Πνεύματος» (Ματθ. 28,19). Να βαπτιστούμε εν Χριστώ και να δείξουμε ότι υπάρχει μία ενότητα μεταξύ μας, μία ενότητα χωρίς σύγχυση διατηρώντας κάθε έθνος τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά γνωρίσματά του. Η Ορθοδοξία για παράδειγμα ανέπτυξε αυτό το οποίο είναι χαρακτηριστικό στον Ρουμανικό λαό, τον Σερβικό, τον Ελληνικό λαό. Αυτό δεν σημαίνει όμως ότι πρέπει να εκδηλωνόμαστε ο ένας εναντίον του άλλου• αλλά να μάθουμε ο ένας από τον άλλον. Βλέποντας πως ο άλλος λαός βιώνει την πίστη του στον Χριστό, κατά κάποιο τρόπο ξεχωριστό, χαρακτηριστικό, να πάρουμε κι εμείς από τον τρόπο που ασκεί αυτός, κι αυτός να πάρει από τον τρόπο που ασκούμε εμείς. Να πλησιάσει ο ένας τον άλλο χωρίς να συγχεόμαστε διατηρώντας ο καθένας ο,τι είναι δικό του. Ο διαχωριστικός εθνικισμός ήλθε τον περασμένο αιώνα κι αυτόν τον εθνικισμό πρέπει να σταματήσουμε.

Υπάρχουν τελευταία ευοίωνες προσπάθειες διαλόγου της Ορθοδόξου Εκκλησίας με τις υπόλοιπες χριστιανικές Εκκλησίες, κυρίως της Ανατολής• ελπίζετε σ’ αυτόν τον διάλογο;

Ελπίζω σ’ έναν διάλογο, ο οποίος είναι εν εξελίξει, με θετικά αποτελέσματα μεταξύ των ορθοδόξων και των μονοφυσιτών. Εμείς έχουμε κάτι το οποίο δεν έχουν οι δυτικοί, εμείς ομιλούμε για την θέωση του ανθρώπου. Ο άνθρωπος μεταμορφώνεται, ανυψώνεται όταν ενώνεται με τον Χριστό. Αν και δεν χάνεται το ανθρώπινο, ωστόσο το ανθρώπινο αλλάζει ως πρόσωπο και θ’ αλλάξει ως πρόσωπο όλο και πιο πολύ. Μας δίδει ένα παράδειγμα η Μεταμόρφωση στο όρος Θαβώρ. Το θείο έχει ένα ρόλο μεγαλύτερο απ’ ο,τι το ανθρώπινο, να μεταμορφώνει το ανθρώπινο, να το εξυψώνει• ενώ το ανθρώπινο δεν καταβιβάζει το θείο από την ιδιότητά του. Ο ρόλος της ενώσεως των δύο φύσεων είναι η θεία φύση να ανυψώνει την ανθρώπινη φύση, όχι η ανθρώπινη να καταβιβάσει την θεία φύση στο επίπεδό της. Ίσως μέσα από μία τέτοια θεώρηση ενώσεως Θεού και ανθρώπου θα μπορούσε να βρεθεί μία βάση για τον διάλογο μεταξύ των ορθοδόξων και των έτσι ονομαζομένων μονοφυσιτών.

Το πρόβλημα της Ουνίας τον τελευταίο καιρό και πάλι αναζωπυρώνεται. Νομίζετε ότι οι Ορθόδοξες Εκκλησίες πρέπει να συγκροτήσουν κοινή στάση πάνω σ’ αυτό το πρόβλημα; Πόσο επιδεινώνει τις σχέσεις της Ανατολικής με την Δυτική Εκκλησία η σύγχρονη δράση της Ουνίας;

Εγώ νομίζω, ότι με τους καθολικούς μπορούμε να έχουμε διάλογο μόνο αν σταματήσουν να κάνουν προσηλυτισμό μεταξύ των Ορθοδόξων. Αυτοί λένε συνέχεια ότι η Ορθόδοξη Εκκλησία είναι αδελφή Εκκλησία. Αν είναι αδελφή Εκκλησία, γιατί ψάχνεις να κλέψεις τα τέκνα της αδελφής; Εμείς δεν λέμε τόσο πολύ ότι η Ρωμαιοκαθολική εκκλησία είναι αδελφή. Δεν το λέμε έως ότου δούμε ότι σταματά τον προσηλυτισμό. Και κάτι ακόμη πολύ σημαντικό• να δέχονται κι αυτοί στα μυστήρια την άκτιστη χάρη, τις άκτιστες ενέργειες που μεταμορφώνουν και ανυψώνουν τον άνθρωπο, και να μην θεωρούν τα μυστήρια σαν απλά λόγια. Και να μην αντιλαμβάνονται τον πάπα ως αντιπρόσωπο του Χριστού• τον Χριστό δεν μπορεί κανείς να τον αντικαταστήσει. Ο Χριστός είναι ο μόνος ο οποίος μπορεί να μας μεταμορφώσει, μπορεί να μας σώσει. Ο πάπας θα μπορούσε να είναι primus inter pares, όπως λέγεται, δηλαδή όταν συγκεντρώνονται όλοι οι προκαθήμενοι των Εκκλησιών. Οι άλλοι επίσκοποι να κάθονται στις θέσεις τους, αλλά όλοι να αποφασίζουν μαζί, δεν αποφασίζει ούτε ο πρώτος μόνος του ούτε αυτοί που κάθονται στο προεδρείο μόνοι τους. Αυτή είναι η συνοδικότητα στην οποία υπάρχει μια ορισμένη τιμή για τον πρώτο αλλά μία τιμή περισσότερο τυπική. Σεβόμεθα ο ένας τον άλλο, σεβόμεθα τις θέσεις κάθε Εκκλησίας και ο,τι είχε ο καθένας κατά το παρελθόν και πότε έφτασε η κάθε Εκκλησία σε ένα σημαντικό σημείο. Τότε θα είμαστε αδελφές Εκκλησίες. Έως ότου ο πάπας θεωρείται αντιπρόσωπος του Χριστού, δεν μπορούμε να μιλάμε για αδελφές Εκκλησίες.

Μετά την πτώση του κομμουνισμού, ποιά είναι η σχέση κράτους και Εκκλησίας; Πως βλέπετε αυτή την σχέση;

Το κράτος να σέβεται ότι ο λαός είναι χριστιανικός και να επιτρέπει μία χριστιανική αγωγή στο σχολείο, την οποία να την κάνει η Εκκλησία με υποστήριξη των κρατικών φορέων. Αλλά οι ιερείς είναι υποχρεωμένοι να είναι περισσότερο δραστήριοι σ’ αυτό το ζήτημα. Σε μας ήταν πολύ ωραία μέχρι το 1932, όταν το μάθημα των Θρησκευτικών ήταν το πρώτο και ο πρώτος βαθμός ήταν στα Θρησκευτικά. Ο καθηγητής που ήταν Θεολόγος, πληρωνόταν από το κράτος, πήγαινε τα παιδιά στην Εκκλησία την Κυριακή και έδιδε βαθμούς, αλλά ο Nicolae Iorga όταν ήταν υπουργός καθόρισε να είναι καθηγητής των Θρησκευτικών ο ιερέας της ενορίας. Ο ιερέας όμως είχε ενορία, είχε μισθό και παραμελούσε συχνά το σχολείο. Καλό θα ήταν τώρα ο καθηγητής των Θρησκευτικών να πληρώνεται από το κράτος. Δηλαδή να καταλάβει το κράτος ότι ο λαός είναι χριστιανικός και θέλει να παραμείνει χριστιανικός και ότι θέλει να μεγαλώσει τα παιδιά του στο πνεύμα του χριστιανισμού. Δηλαδή γιατί να μορφώνω τα παιδιά μόνο με φυσική και μαθηματικά και να μη προσφέρω και πνευματικότητα;

Ωστόσο οι σχέσεις μεταξύ κράτους και Εκκλησίας διέρχονται κάποια κρίση.

Θεωρώ ότι το κράτος, οι κρατικοί φορείς πρέπει να εκδηλώνονται χριστιανικά, διότι είναι αντιπρόσωποι ενός χριστιανικού λαού. Όταν είναι μία εθνική γιορτή να πηγαίνουν στην εκκλησία. Με κάθε τρόπο να δείχνουν ότι είναι αντιπρόσωποι ενός χριστιανικού κράτους. Καθώς επίσης και οι αντιπρόσωποι της Εκκλησίας πρέπει να δείχνουν ότι είναι πνευματικοί καθοδηγητές ενός χριστιανικού λαού.

Υπάρχει σήμερα ένας διάλογος μεταξύ των Ορθοδόξων στα Βαλκάνια καθώς και μία κίνηση της Ορθοδόξου νεολαίας των Βαλκανίων για μία Βαλκανική Συνομοσπονδία;

Μέχρι τώρα υπήρχε μία μεγαλύτερη ενότητα στον ορθόδοξο κόσμο και αναγνωριζόταν ένας συγκεκριμένος ρόλος στο Πατριαρχείο της Κωνσταντινουπόλεως. Εγώ δεν λέω να αναγνωρισθεί οπωσδήποτε ένας καθοδηγητικός ρόλος, αλλά οι αντιπρόσωποι όλων των Ιερών Συνόδων των Ορθοδόξων Εκκλησιών είναι καλό να συναντώνται κάποτε-κάποτε ως αντιπρόσωποι της ίδιας Ορθοδόξου Εκκλησίας μία φορά τον χρόνο και εκεί να είναι primus inter pares ο πρόεδρος της Συνόδου της Κωνσταντινουπόλεως και μετά να παίρνουν κοινές αποφάσεις. Όσον αφορά την Συνομοσπονδία των Βαλκανικών κρατών δεν νομίζω να είναι τόσο αναγκαία. Τα Βαλκανικά κράτη μπορούν να βοηθούνται σε προβλήματα πίστεως από αυτές τις κοινές συνόδους. Οι νέοι είναι καλό να συναντώνται, είναι καλό να βρίσκονται σε σχέση με την Εκκλησία, με τους επισκόπους και να βρίσκονται σε σχέση με τους νέους άλλων χωρών, να κάνουν ένα σύνδεσμο των χριστιανών νέων διαφόρων ορθοδόξων χωρών. Έτσι όπως η Σύνοδος συναντάται, έτσι να συναντώνται και οι νέοι και όχι μόνο οι νέοι, αλλά ακόμη μπορεί να υπάρξει ένας σύλλογος μοναχών καθώς επίσης και ορθοδόξων γυναικών.

Τι μήνυμα θα θέλατε να στείλετε στους Έλληνες αδελφούς;

Εγώ αγαπώ πολύ την Ελληνική Ορθοδοξία, επειδή σπούδασα στην Ελλάδα, ένα χρόνο στην Θεολογική Σχολή Αθηνών, έμαθα την ελληνική γλώσσα, μετέφρασα από τους Πατέρες. Πιστεύω ότι δεν θα μπορούμε να κάνουμε τίποτε χωρίς την ελληνική γλώσσα και επίσης ότι οι Έλληνες πρέπει να βλέπουν τους λαούς και τις άλλες Ορθόδοξες Εκκλησίες σαν μέρη της ίδιας Εκκλησίας, να συναντώμεθα εν πλήρει ισότητι και αδελφότητι. Ας αλληλοβοηθηθούμε στα πνευματικά προβλήματα. Όταν η Ορθοδοξία βρίσκεται σε κίνδυνο, να στέλνουμε βοηθήματα, βιβλία και άλλα μέσα βοήθειας.

Η συνέντευξη παραχωρήθηκε από τον μακαριστό π. Δημήτριο στην Ι. Μ. Sinaia στους κ. Γεώργιο Παπαευθυμίου και Γεώργιο Χατζηιακώβου.