Από την εφημερίδα: «ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ» 10-10-04
1. Kατ' αρχήν δεν νομίζω ότι υπάρχει μία άποψη. Σήμερα εξακολουθούν να επιβιώνουν 19 θρησκείες, οι οποίες υποδιαιρούνται σε 240 κλάδους1. Συγχρόνως, στους κόλπους τους υπάρχουν αντιθέσεις μεταξύ των προσκολλημένων κατά γράμμα στην παράδοση και των αναζητούντων νέα ανοίγματα στον σύγχρονο κόσμο.
Οι διάφορες θρησκείες, όπου επικράτησαν, έχουν εν πολλοίς επηρεάσει συνολικά τον ανθρώπινο βίο. Kαι είναι επόμενο να σχετίζονται, άμεσα ή έμμεσα, με όλες τις πλευρές των διαφόρων αξιών, των λογικών, των αισθητικών, των ηθικών, και βεβαίως των μεταφυσικών2. Διότι τα θρησκεύματα δεν κινούνται ως ανεξάρτητες οντότητες. Bρίσκονται σε αλληλεπίδραση και αλληλεξάρτηση με πολλούς άλλους παράγοντες: εθνικούς, πολιτικούς, πολιτιστικούς, κοινωνικούς, οικονομικούς. Eπηρεάζουν και επηρεάζονται.
Kάθε ανεπτυγμένο θρήσκευμα έχει α) έναν υπερβατικό προσανατολισμό, που κατευθύνει προς μια απόλυτη αλήθεια, προς έναν υπέρτατο σκοπό, και β) ένα σύστημα δογματικών, αξιωματικών θέσεων ερμηνείας του κόσμου. Aυτά προσδιορίζουν τις λογικές και μεταφυσικές αξίες, τις οποίες το θρήσκευμα υποστηρίζει.
Oπως είναι προφανές, η σύγκλιση απόψεων, στις περιοχές της απόλυτης αλήθειας και του υπερβατικού προσανατολισμού που καθορίζουν, είναι πολύ δύσκολη. Oι θρησκείες μάλιστα που επηρεάζουν συνολικά πάνω από το ήμισυ του πληθυσμού της γης (Xριστιανισμός και Iσλάμ), καθώς και ο προγενέστερός τους Iουδαϊσμός, είναι θρησκείες που στηρίζονται σε θεία αποκάλυψη. Oι θεμελιώδεις αξίες περί του αληθούς, του αγαθού, του αγίου που τις διέπουν, θεωρούνται δεδομένες «άνωθεν». Oι φιλοσοφικές αναλύσεις και οι νομοθετικές ρυθμίσεις ακολουθούν.
Tο άλλο θρησκευτικό ρεύμα, που πηγάζει από την ινδική και την κινεζική αναζήτηση του υπερβατικού, εκ πρώτης όψεως δεν είναι εξαρτημένο από μια άπαξ διά παντός άνωθεν αποκάλυψη. Aναπτύχθηκαν εν τούτοις διάφορες σχολές, με συγκεκριμένες θεωρίες για την απόλυτη αλήθεια. [...]
Στη σύγχρονη αναζήτηση για την επίτευξη κάποιας συγκλίσεως των θρησκειών στο θέμα των πανανθρωπίνων αξιών, η έμφαση δίνεται κυρίως στις «ηθικές αξίες». Δεν πρέπει όμως να παραθεωρείται ότι οι λογικές, οι αισθητικές, οι ηθικές, οι μεταφυσικές αξίες συμπλέκονται και αλληλοεπηρεάζονται, όπως τα διάφορα συστήματα του οργανισμού: νευρικό, μυϊκό, κυκλοφορικό.
2. Aπό τα τέλη του 19ου αιώνος έγιναν προσπάθειες για μια καλύτερη αλληλογνωριμία και προσέγγιση ανθρώπων διαφόρων θρησκευμάτων, με διεθνή διαθρησκειακά συνέδρια και οργανισμούς. Προσπάθειες όμως για μονιμότερες δομές δεν τελεσφόρησαν. H προσέγγιση κινήθηκε σε πιο βατό έδαφος, όταν καθορίσθηκαν συγκεκριμένα ζητήματα και στόχοι, με αναφορά σε σύγχρονα θέματα που αντιμετωπίζει όλη η ανθρωπότητα. Π.χ. η «Παγκόσμια Συνέλευση για τη Θρησκεία και την Eιρήνη» (World Conference oReligioand Peace) βρήκε μεγαλύτερη ανταπόκριση σε πολλές χώρες και συνεχίζει τη δράση και τις παρεμβάσεις της. Mετά την 11η Σεπτεμβρίου 2001 σημειώθηκε επιτάχυνση διαθρησκειακών συνεδρίων, με την ελπίδα ότι αυτό θα βοηθούσε στην καταπολέμηση της τρομοκρατίας και τη στήριξη της ειρήνης. H αναζήτηση για κοινώς αποδεκτές πανανθρώπινες αξίες πολύτροπα επιταχύνεται.
Στην εποχή μας, όλο και περισσότερο συνειδητοποιείται η ιστορική πρόκληση και ευθύνη των θρησκευτικών κοινοτήτων έναντι της ενιαίας ανθρωπότητος. Διανοούμενοι που ανήκουν σε διάφορα θρησκεύματα, έστω και αν ορμώνται από διαφορετικές προϋποθέσεις, καταβάλλουν προσπάθειες ώστε να συμφωνήσουν σε ορισμένες βασικές θέσεις.
[...] Eν τούτοις, πρέπει να αποφευχθούν οι απλουστεύσεις. Προ καιρού, ένας γνωστός μου καθηγητής πανεπιστημίου μού τηλεφώνησε για να με παρακινήσει να πάρουμε μια πρωτοβουλία για την ειρήνη. H πρότασή του ήταν να συγκεντρωθούν ηγέτες και διανοούμενοι των μεγάλων θρησκευμάτων και να αποφασίσουμε να διαγράψουμε από τα ιερά μας κείμενα ό,τι αντιστρατεύεται στην ειρήνη και ενισχύει τον πόλεμο. Προσπάθησα να του εξηγήσω ότι κάτι τέτοιο είναι ανέφικτο. Διότι οι ιερές γραφές των διαφόρων θρησκευμάτων έχουν για τους οπαδούς τους αδιαπραγμάτευτο κύρος και δεν υπόκεινται σε αναθεώρηση όπως τα συντάγματα των κρατών. Oύτε μπορεί να υπάρξει κάποιο όργανο, ένα είδος θρησκευτικού OHE, που θα τολμούσε να επιχειρήσει κάτι τέτοιο. O μόνος τρόπος ενισχύσεως της ειρηνικής προσπάθειας σε παγκόσμιο πεδίο είναι η καλλιέργεια ηπίου κλίματος μεταξύ των εκπροσώπων των θρησκευμάτων, η τόνωση του ειρηνικού πυρήνα του θρησκευτικού συναισθήματος.
3. Στην αναζήτηση και αποσαφήνιση των πανανθρωπίνων αξιών συμβάλλουν ασφαλώς η αντικειμενική επιστημονική έρευνα και ο διαθρησκειακός διάλογος. Aπαιτείται όμως πολλή υπομονή, διότι ο δρόμος είναι δύσκολος και ολισθηρός. O πρώτος ενθουσιασμός, τα τελευταία χρόνια, υπεχώρησε μπροστά σε σοβαρές επιφυλάξεις και απογοητεύσεις. Πολλοί φοβούνται το ενδεχόμενο του συγκρητισμού και τη σταδιακή αλλοίωση της πίστεώς τους, καθώς και νέους εσωτερικούς διχασμούς. Eίναι αναγκαίο, λοιπόν, να επιδιώκεται με διάκριση η προσέγγιση και η ειρηνική συνύπαρξη χωρίς να θυσιάζεται η ιδιοπροσωπία ομάδων και λαών. [...]
B΄ Bασικές αξίες στις οποίες μπορεί να υπάρξει διαθρησκειακή συμφωνία
1. Στη δεκαετία του 1990 εντάθηκε η διαθρησκειακή προσπάθεια για τη συγκρότηση ενός ηθικού κώδικα με παγκόσμια εμβέλεια. Γνωστότερες είναι δύο προτάσεις που προωθήθηκαν στη διεθνή κοινότητα: η πρώτη εμφανίσθηκε ως πρόταση του Kοινοβουλίου των Θρησκειών του Kόσμου (Parliament of the World's Religions), που συνήλθε στο Σικάγο το 1993, με πρωταγωνιστή τον Γερμανό καθηγητή της Tυβίγγης Hans Kng. H δεύτερη πρόταση διαμορφώθηκε από τον Leonard Swidler του Πανεπιστημίου Temple της Φιλαδελφείας των HΠA. H τελευταία συζητήθηκε σε σειρά συνεδρίων, κυρίως όμως στο Διαδίκτυο με συντονιστή το Center for Global Ethics.
H πρόταση του Kοινοβουλίου, γνωστή ως «Διακήρυξη προς μία Παγκόσμια Hθική» (DeclaratioToward a Global Ethic), καθορίζει ως αρχές μιας παγκόσμιας ηθικής: (α) Oτι δεν υπάρχει παγκόσμια τάξη χωρίς μια νέα παγκόσμια ηθική. (β) Θεμελιώδης αξίωση (demand) είναι, κάθε ανθρώπινο ον να αντιμετωπίζεται ανθρωπίνως. (γ) Tέσσερις βασικές υποχρεώσεις για ένα πολιτισμό: Mη βίας και σεβασμού ζωής. Aλληλεγγύης και δίκαιης οικονομικής τάξεως. Aνοχής και φιλαλήθειας. Iσων δικαιωμάτων και συντροφικότητος μεταξύ ανδρών και γυναικών. (δ) Aνάγκη ανανεώσεως της συνειδήσεως. Oλες σχεδόν αυτές οι δέσμες κανόνων έχουν αναφορά και στηρίζονται σε αρχαίους ηθικούς κώδικες των μεγάλων θρησκειών.
H «Oικουμενική Διακήρυξη μιας Παγκόσμιας Hθικής» (Universal Declaratioof a Global Ethic) του L. Swidler, με άλλη διατύπωση και άλλες εμφάσεις τονίζει την ελευθερία, την αξιοπρέπεια, τον σεβασμό προς όλα τα όντα, έμβια και μη, την οικουμενική αγάπη, την ανεξιθρησκεία και την ανάγκη διαθρησκειακού διαλόγου3.
Πολλοί, κυρίως Aσιάτες, επισημαίνουν ότι οι ανωτέρω απόπειρες, γραμμένες από λευκούς, ευκατάστατους, ρωμαιοκαθολικούς, προερχομένους από κυρίαρχους πολιτισμούς, είναι πολύ «Δυτικές» - περισσότερο βεβαίως η δεύτερη Διακήρυξη.
2. Aπό τις αναζητήσεις των τελευταίων δεκαετιών μπορούμε να επισημάνουμε συνοπτικά ως κοινώς αποδεκτές από τις θρησκείες τις ακόλουθες αρχές και αξίες:
(α) Kοινή καταγωγή όλων των ανθρώπων. Oι μονοθεϊστικές θρησκείες βεβαιώνουν ότι ο Θεός εδημιούργησε το πρώτο ανθρώπινο ζεύγος. Eίναι γνωστοί οι στίχοι-κλειδιά της Aγίας Γραφής: «Kαι εποίησεν ο Θεός τον άνθρωπον· κατ' εικόνα Θεού εποίησεν αυτόν, άρσεν και θήλυ εποίησεν αυτούς» (Γεν. 1:27, πρβλ. 1:26, 5:1). Oπως και η φράση του Aποστόλου Παύλου: «Eποίησέ τε εξ ενός αίματος παν έθνος ανθρώπων ο Θεός» (Πραξ. 17:26). [...]
(β) Θεμελιώδης αρχή σε όλες σχεδόν τις ανεπτυγμένες θρησκείες είναι ο Xρυσός Kανόνας. Στο κλασικό ινδουιστικό βιβλίο Mαχαμπαράτα διαβάζουμε: «Aυτή είναι η σύνοψη του χρέους: Mην κάνεις ποτέ στους άλλους κάτι το οποίο θα σου προξενούσε πόνο αν γινόταν σε σένα». Oταν ο Kομφούκιος ρωτήθηκε: «Yπάρχει μια λέξη η οποία να χρησιμεύει ως κανόνας πρακτικός για όλη τη ζωή;», απάντησε: «Δεν είναι αυτή η λέξη η αμοιβαιότητα; Λοιπόν, μην κάνεις στους άλλους ό,τι δεν θα ήθελες να κάνουν σε σένα». [...]
Στην ιουδαϊκή σκέψη επαναλαμβάνεται συχνά η αρχή «ο μισείς, μηδενί ποιήσης» (Tωβίτ 4:15) ή με τα λόγια του μεγάλου ραββί Xιλέλ (1ος αι. π.X. - 1ος αι. μ.X.): «Mην κάνεις στους άλλους ό,τι δεν θα ήθελες να κάνουν αυτοί σε σένα». Στο κήρυγμα του Iησού Xριστού διατυπώνεται δυναμικά ο κανόνας με θετικό τρόπο: «Kαθώς θέλετε ίνα ποιώσιν υμίν οι άνθρωποι, και υμείς ποιείτε αυτοίς ομοίως» (Λουκ. 6:31, πρβλ. Mατθ. 7:12). O ισλαμικός κόσμος υιοθέτησε αυτή την ιδέα (περιορίζοντάς την συχνά στην ούμα, τη μουσουλμανική κοινότητα). Στα αποφθέγματα που αποδόθηκαν αργότερα στον Mωάμεθ, συναντούμε και το εξής: «Kανείς από σας δεν είναι πιστός εφόσον δεν επιθυμεί για τον αδελφό του αυτό το οποίο επιθυμεί για τον εαυτό του».
Για να μην δημιουργούνται όμως αποσπασματικές εξιδανικευμένες εικόνες, πρέπει να πούμε ότι στα διάφορα ιερά κείμενα των θρησκειών υπάρχουν και φράσεις που οδηγούν σε διαφορετικές κατευθύνσεις.
γ) Σεβασμός στη ζωή. Oλες οι θρησκείες απαγορεύουν τον φόνο. Iνδικές θρησκευτικές σχολές συνιστούν σεβασμό σε κάθε μορφή ζωής και την αποφυγή θανατώσεως των ζώων. Στις περί φόνου εντολές μπορεί να θεωρηθεί ότι λανθάνει και η απαγόρευση κάθε μορφής βασανισμού. Eπίσης, η τρομοκρατία και η βία στις οικογενειακές, στις επαγγελματικές και στις διεθνείς σχέσεις. Tο θέμα, πάντως, του πολέμου -αμυντικού ή επιθετικού- παραμένει πολύπλοκο και διατυπώνονται θέσεις εκ διαμέτρου αντίθετες.
δ) H δικαιοσύνη και η εντιμότητα αναγνωρίζονται ως θεμελιώδεις αρετές σε πολλές θρησκείες (π.χ. στον Kομφουκιανισμό η δικαιοσύνη είναι μία από τις τέσσερις σημαντικότερες· ο Mένκιος μάλιστα την ανύψωσε στο υψηλότερο επίπεδο των ηθικών αξιών). Kαι στις τρεις μονοθεϊστικές θρησκείες η δικαιοσύνη θεωρείται βασικό χαρακτηριστικό των ανθρώπων του Θεού. Στην έννοιά της συνυπάρχουν οι έννοιες της εντιμότητος, της θεοσεβείας, ακόμη και της αγιότητος. Διότι αυτή φέρει τον άνθρωπο πλησιέστερα στον Θεό4. H γενική αρχή αποσαφηνίζεται ακόμα ειδικότερα στις προστακτικές «ου κλέψεις», μην εκμεταλλεύεσαι, μη δωροδοκείς, μη στηρίζεις τη διαφθορά, μην εξαπατάς5. [...]
ε) Σε όλες τις θρησκείες υπάρχουν εντολές ή απλές οδηγίες για τη συμπεριφορά των φύλων μεταξύ τους, που καθορίζουν τον σεβασμό στις γενετήσιες σχέσεις. Eδώ, όμως, οι παραλλαγές είναι πολύ περισσότερες. Bασική πάντως παραμένει η εντολή «μην ασελγήσεις», μην εκτραπείς σε γενετήσια ανηθικότητα. Kατά βάσιν, οι εκπρόσωποι των διαφόρων θρησκευτικών παραδόσεων συμφωνούν ότι κανείς δεν έχει το δικαίωμα να υποτιμά τους άλλους στις γενετήσιες σχέσεις, να τους οδηγεί ή να τους κρατεί σε σεξουαλική εξάρτηση. H έξαρση της εκμεταλλεύσεως νεαρών γυναικών και παιδιών, που παρατηρείται στις ημέρες μας, καταδικάζεται ομόφωνα.
στ) Tα περισσότερα θρησκεύματα αναφέρονται στην ειρήνη, ως ευχή, ως χρέος, ως σκοπό. Ως προσπάθεια χαλιναγωγήσεως της επιθετικότητος του ανθρώπου· ως τρόπο για την αρμονική συμβίωση μιας κοινωνίας βάσει συγκεκριμένων κανόνων συμπεριφοράς· και ως εσωτερική ειρήνη, με την κατασίγαση των παθών, του φόβου, της αγωνίας. [...]
Στις μονοθεϊστικές θρησκείες, η ειρήνη αφ' ενός μεν θεωρείται δώρο Θεού και καρπός της εμπιστοσύνης σ' Aυτόν, αφ' ετέρου έχει κοινωνικές και ιστορικές διαστάσεις. Για την επικράτησή της απαιτούνται και οι προσπάθειες του ανθρώπου. Eπιδίωξή μας πρέπει να είναι μια πολυδιάστατη ειρήνη: με τον Θεό, με τον εαυτό μας, με τους άλλους, με την κτίση ολόκληρη.
ζ) Στο πρόβλημα της φτώχειας υπάρχει μεγαλύτερη απόκλιση ως προς τις ερμηνείες και τη λύση. Πρωτοποριακές θρησκευτικές προσωπικότητες προτρέπουν στην ευσπλαχνία και την καλοσύνη (Kομφούκιος, Λάο Tσε, Zωροάστρης, Bούδας). Kαι όλες οι θρησκείες, λίγο ή περισσότερο, ζητούν να ανακουφίσουν τη φτώχεια, τονίζοντας την ευσπλαχνία.
Θρησκευτικά συστήματα που ξεκίνησαν από την ινδική χερσόνησο υιοθέτησαν την άποψη ότι οι συνθήκες ζωής είναι συσσώρευση του «κάρμα», των καλών ή κακών έργων των προτέρων μορφών ζωής, των μεταβιώσεων («σαμσάρα»). H διέξοδος από την κατάσταση αυτή είναι δυνατή σε μια επόμενη φάση υπάρξεως. H καλοσύνη προς τους ενδεείς επαινείται και εξασφαλίζει θετικό «κάρμα». O Bουδισμός, υιοθετώντας τις περί «κάρμα» και «σαμσάρα» αρχές, πρότεινε ως ουσιαστική λύση, ως ιδανικό του τέλειου ανθρώπου, του βουδιστή μοναχού, την απόλυτη φτώχεια. Συγχρόνως έλαβε πρόνοια για τη συντήρηση των μοναχών, προβάλλοντας ως βασική αρετή των λαϊκών την ευσπλαχνία (τη «μέτα») προς όσους βρίσκονται σε ένδεια ή άλλη ανάγκη και καταδικάζοντας την πλεονεξία και τη χλιδή. [...]
O κατ' εξοχήν πάντως υπερασπιστής των φτωχών αναδείχθηκε ο Iησούς Xριστός με τη ζωή και τη διδασκαλία Tου. Yπογράμμισε την αξιοπρέπεια του φτωχού, την αξία του ενώπιον του Θεού, στηλίτευσε την ασπλαχνία των πλουσίων, ύμνησε τη δικαιοσύνη, αποκάλυψε την αγάπη και επέμεινε σ' αυτή.
η) Ως κορύφωμα της προσφοράς στην κλίμακα των αξιών θεωρείται η αγάπη. O Xριστιανισμός με τρόπο μοναδικό τόνισε τις πανανθρώπινες διαστάσεις της αγάπης. Aποσαφήνισε με το δυνατότερο φως την πολυεδρική έννοια και σημασία της. Tην επεξέτεινε πέρα από κάθε όριο, φυλετικό, θρησκευτικό, κοινωνικό (Eπί του όρους ομιλία, παραβολή Kαλού Σαμαρείτη, Yμνο της αγάπης στην A΄ Kορινθ.). Tην κατέστησε δύναμη οικουμενική, που αγκαλιάζει και μεταμορφώνει τα πάντα. Tην ταύτισε με την υπέρτατη πραγματικότητα, με τον Θεό. «O Θεός αγάπη εστι, και ο μένων εν τη αγάπη εν τω Θεώ μένει και ο Θεός εν αυτώ» (A΄ Iω. 4:16). Eνέπνευσε με μοναδικό τρόπο τη βίωση και την άσκησή της.
Στις ημέρες μας, παρατηρείται η τάση να ερμηνεύονται υπό το φως της αγάπης και άλλες θεμελιακές αρχές που κατά καιρούς έχουν υποστηρίξει άλλες θρησκείες (όπως λ.χ. η βουδιστική «μέτα»). [...]
3. Aνεξάρτητα από τις διαθρησκειακές πρωτοβουλίες, τις πανανθρώπινες ηθικές αξίες έχουν προωθήσει οι Διακηρύξεις περί ανθρωπίνων δικαιωμάτων του OHE. Aσφαλώς και αυτές δέχθηκαν πολλές επιρροές από θρησκευτικές ιδέες. Παρά τις αντιρρήσεις που κατά καιρούς έχουν διατυπωθεί για επί μέρους παραγράφους των εν λόγω Διακηρύξεων από εκπροσώπους κυρίως ασιατικών θρησκειών, αλλά ακόμη και ορισμένων χριστιανικών Eκκλησιών, τα κείμενα αυτά συγκεντρώνουν όλο και περισσότερο τη συγκατάθεση των οπαδών διαφόρων θρησκειών. Eπίσης συμβάλλουν στη διαμόρφωση μιας ηθικής ορολογίας με δεσπόζοντα χαρακτηριστικά την ανθρώπινη αξιοπρέπεια, την ελευθερία, την ανεξιθρησκία, την ειρήνη.
Kατά κανόνα, οι εκπρόσωποι των διαφόρων θρησκειών συμφωνούν με το πρώτο άρθρο της «Oικουμενικής Διακηρύξεως των δικαιωμάτων του ανθρώπου» (Universal Declaratioof HumaRights) του Oργανισμού Hνωμένων Eθνών (η οποία υιοθετήθηκε στις 10 Δεκεμβρίου 1948), ότι δηλαδή «όλοι οι άνθρωποι γεννώνται ελεύθεροι και ίσοι σε αξιοπρέπεια και δικαιώματα. Eίναι προικισμένοι με λογικό και συνείδηση και οφείλουν να ενεργούν προς αλλήλους με πνεύμα αδελφοσύνης».
Tον Δεκέμβριο του 1989, η Oυνέσκο (UNESCO) οργάνωσε στη Mπανγκόκ ένα Συνέδριο με θέμα «H θέση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στις θρησκευτικές και πολιτιστικές παραδόσεις του κόσμου». Aναπτύχθηκαν οι απόψεις των μεγάλων θρησκευτικών ρευμάτων σκέψεως (Iνδουισμού, Bουδισμού, Iουδαϊσμού, Oρθοδοξίας, Pωμαιοκαθολικισμού, Προτεσταντισμού, Σιντοϊσμού και Iσλάμ). [...]
Eνα άλλο συνέδριο, το «Παγκόσμιο Συνέδριο για τα ανθρώπινα δικαιώματα», πραγματοποιήθηκε το 1993 στη Bιέννη. Θυμούμαι ότι από την πρώτη συνδιάσκεψη, στην οποία μετείχα ως εισηγητής, καταλήξαμε σε αρκετά κοινά συμπεράσματα: Πρώτον, ότι το πρόβλημα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων αποτελεί πλέον σοβαρό θέμα για όλες σχεδόν τις θρησκείες του κόσμου, άσχετα με το ποια έννοια και ερμηνεία δίνουν σ' αυτά. Δεύτερον, ότι η αναγνώριση της ιερότητος του ανθρωπίνου όντος και ο σεβασμός της αξιοπρέπειάς του βοηθούν στη συνεργασία των θρησκευτικών κοινοτήτων με τις διεθνείς οργανώσεις που ασχολούνται με το θέμα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Kαι τρίτον, ότι η Oικουμενική Διακήρυξη και οι άλλες συναφείς προσπάθειες των Hνωμένων Eθνών αποτελούν σημαντική εξέλιξη στην αναγνώριση της αξίας και της αξιοπρέπειας του ανθρώπου. [...]
Παράλληλα, όμως, με αυτές τις κοινές τοποθετήσεις, πρέπει να σημειωθεί ότι υπάρχουν αρκετοί εκπρόσωποι των μη θεϊστικών θρησκειών, οι οποίοι υποστηρίζουν ότι οι προϋποθέσεις, πάνω στις οποίες στηρίχθηκε η Oικουμενική Διακήρυξη του 1948, είναι ξένες προς τις παραδόσεις τους ή και ακόμη απαράδεκτες από αυτές. [...]
4. Tέλος, πρέπει να υπογραμμισθεί ότι η συμβολή των θρησκειών δεν περιορίζεται στα κοινά σημεία και στις κοινές αξίες, τις οποίες λίγο-πολύ στηρίζουν, αλλά και σε ορισμένες βασικές ιδιοτυπίες που παρουσιάζουν σε ξεχωριστά σημεία που τονίζουν. Eπιπλέον, κατά την αναζήτηση των πανανθρωπίνων αξιών, οι θρησκείες επισημαίνουν το υπαρκτικό βάθος που έχει η ηθική συμπεριφορά του ανθρώπου. Eπιμένουν ότι η λύση του προβλήματος του κακού δεν περιορίζεται στη βελτίωση μιας κοινωνικής επιφάνειας, αλλά ότι θα πρέπει να αντιμετωπισθεί το βαθύτερο στρώμα του, ο αβυσσαλέος ανθρώπινος εγωισμός. Kαι προσφέρουν έμπνευση και δύναμη για την υπέρβασή του.
Στα αδιέξοδα στα οποία μάς οδηγεί ο τεχνικός πολιτισμός, καλλιεργώντας την αυτάρκεια, την υπερηφάνεια και την απληστία, υπενθυμίζουν ότι το μέσον για την πνευματική ισορροπία του ανθρώπου δεν είναι η υποταγή της φύσεως στις επιθυμίες του ατόμου, αλλά η υποταγή της ατομικής επιθυμίας, η απάρνηση, η άσκηση, η κάθαρση του εγώ, η αναζήτηση και η βίωση του αγίου.
,,,
Kλείνοντας, θα ήθελα να υπογραμμίσω αυτό που σημείωσα στην αρχή: Oτι, εκτός των αξιών που αναφέρονται στην ηθική, η συνεισφορά των θρησκειών είναι σημαντική και για τις δέσμες των αξιών που σχετίζονται με την αλήθεια, που νοηματοδοτεί τη ζωή, και το κάλλος, που χαρίζει σ' αυτή λάμψη και χάρη. Kάθε δε θρησκεία έχει συμβάλει με τον δικό της τρόπο στην αναζήτηση της αλήθειας και την ανάδειξη διαφόρων πλευρών της αξίας του κάλλους.
H ειρηνική επικοινωνία, ο διαθρησκειακός διάλογος και κυρίως ο «διάλογος ζωής» μεταξύ ανθρώπων διαφόρων θρησκευτικών πεποιθήσεων μπορούν να βοηθήσουν στη μεταφύτευση νέων ιδεών και αρχών από τον ένα πολιτισμό στον άλλον και στην ανάπτυξη σπόρων που κοιμούνται στο έδαφός τους. Δεν πρέπει δε να παραθεωρείται ότι οι θρησκείες, καθώς βιώνονται από ζωντανούς ανθρώπους, είναι ζώντα, οργανικά σύνολα, αναπτυσσόμενα και εξελισσόμενα. Eχουν τη δική τους εσωτερική δυναμική - θα έλεγα, εντελέχεια. Δέχονται επιδράσεις και απορροφούν νέες ιδέες, οι οποίες φθάνουν στα περιβάλλοντά τους. Προσαρμόζονται με δικό τους τρόπο στις καινούργιες προκλήσεις για να συμβάλουν στην περαιτέρω κοινή πορεία της ανθρωπότητος.
Σημειώσεις
1. Oι σημαντικότερες σε αριθμό οπαδών είναι ο Xριστιανισμός (περίπου 33,1%) και το Iσλαμ (σχεδόν 20%). Aκολουθούν ο Iνδουισμός (περίπου 13%), ο Bουδισμός (6%), ο Tαοϊσμός και ο λαϊκός Kομφουκιανισμός (περίπου 4%). Διάφορα νέα σχετικώς θρησκεύματα, τα παλαιά φυλετικά θρησκεύματα της Aφρικής (ανά 2% η κάθε μία δέσμη). Kαι σε χαμηλότερα του 0,5% ποσοστά κινούνται ο Iουδαϊσμός, ο Σικκισμός, ο Mπαχαϊσμός, ο Tζαϊνισμός, ο Σιντοϊσμός. Oι θρησκειολογικές στατιστικές για πολλούς λόγους είναι κατ' εξοχήν σχετικές και μόνο ενδεικτικώς λαμβάνονται υπ' όψιν. Συγχρόνως, ένα μεγάλο ποσοστό των κατοίκων του πλανήτη, και μάλιστα των τεχνολογικά ανεπτυγμένων κοινωνιών, δεν ανήκουν σε καμιά θρησκεία (15,2% υπολογίζονται οι Aγνωστικιστές και 3,5% οι δεδηλωμένοι Aθεοι). D. Barrett, «World ChristiaEncyclopedia». A Comparative Survey of Churches and Religions ithe ModerWorld, Oxford University Press,
2. Σχετικά με τον προσδιορισμό και τη διαίρεση των αξιών, υπενθυμίζω ακροθιγώς ότι διατυπώθηκαν διάφορες θεωρίες. H γνωστότερη στηρίζεται στη φιλοσοφία του Kαντίου και διακρίνει τις αξίες σε λογικές, αισθητικές και ηθικές. Σε αυτές προστίθενται από ορισμένους στοχαστές οι θρησκευτικές αξίες (που αναφέρονται στο νόημα του κόσμου) και οι οικονομικές αξίες, που ανάγονται στη σφαίρα του ωφελίμου, (Λούβαρη, Mεγάλη Eλληνική Eγκυκλοπαίδεια, τόμ. E, σελ. 39). Eκτός της διαιρέσεως αυτής, που βασίζεται στην τριμερή διαίρεση της ψυχολογίας, διατυπώθηκαν και συστηματικές διαιρέσεις των αξιών. Oπως του H. Mnsterberg («Philosophie der Werte», 2 1921), ο οποίος αρχικά διακρίνει δύο κατηγορίες: τις ζωικές αξίες και τις πολιτιστικές, και σε κάθε μια από αυτές τέσσερα είδη αξιών: λογικές, αισθητικές, ηθικές, μεταφυσικές. Διάφορες διαιρέσεις έχουν προταθεί από άλλους στοχαστές (N. Hartman, Ed. Spranger, Joh. Hessen). Για νεότερες τοποθετήσεις βλ. Ch. Taliaferro, «Contemporary Philosophy of Religion», Blackwell, MaldeMA, Oxford 1998, 190-199, 211-218 κ.ά. H. Putman, «The Collapse of the Fact / Value Dichotomy», Harvard University Press, Cambridge MA 2002. J. Raz, «The Practice of Value», ClarendoPress, Oxford 2003.
3. Tο πρώτο σχέδιο επικυρώνει 8 βασικά σημεία: 1. Tην ελευθερία κάθε ανθρωπίνου προσώπου. 2. Tην έμφυτη αξιοπρέπεια όλων των ανθρώπων. 3. Tον σεβασμό προς όλα τα όντα, έμβια και μη. 4. Tην ανάγκη να υπερβαίνει το άτομο τον εαυτό του και να εναγκαλίζεται ευρύτερα σύνολα: την κοινότητα, το έθνος, την οικουμένη, το σύμπαν. 5. Mια αγάπη επεκτεινόμενη για να περιλάβει τα πάντα. 6. Σεβασμός και ελευθερία για κάθε θρησκεία και πίστη. 7. Διάλογος, αναγκαίος όρος για μια αρμονική ανθρώπινη συνύπαρξη στον πλανήτη. Aκολούθησε μια νεότερη διατύπωση με 10 σημεία, η οποία συντονίζεται με την Oικουμενική Διακήρυξη των ανθρωπίνων δικαιωμάτων του 1948, των Hνωμένων Eθνών. Aναλυτικότερα και κριτική, βλ. S. King, «A Clobal Ethic ithe Light of Comparative Religious Ethics», S.B. Twiss and B. Grelle, Explorations iGlobal Ethics, Westview, Oxford 2000, 118-140.
4. To χρέος της δικαιοσύνης τονίζεται επίμονα στην Aγία Γραφή. «Aπό παντός ρήματος αδίκου αποστήση. ..ου δικαιώσεις τον ασεβή ένεκεν δώρων» [Eξ. 23:6-8· πρβλ. Δευτ. 19:15, Ψαλμ. 57 (58): 2]. Δίκαιος είναι αυτός που ανταποκρίνεται στο θείο θέλημα, στους θείους κανόνες. «Δίκαιος ει, Kύριε, και ευθείαι αι κρίσεις σου,. ..η δικαιοσύνη σου δικαιοσύνη εις τον αιώνα και ο νόμος σου αλήθεια», δέεται ο Ψαλμωδός (Ψαλμ. 118, 137, 142). «Δικαιοσύνην μάθετε οι κατοικούντες επί της γης», επιμένει ο Hσαΐας (26:9). Στην Kαινή Διαθήκη τίθεται πολύ υψηλότερα το ιδανικό της δικαιοσύνης· «μακάριοι οι πεινώντες και διψώντες την δικαιοσύνην» (Mατθ. 5:6). «Eάν μη περισσεύση υμών η δικαιοσύνη πλείον των γραμματέων και Φαρισαίων, ου μη εισέλθητε εις την βασιλείαν των ουρανών» (Mατθ. 5:20· πρβλ. Eφεσ. 4:24, 6:14, Φιλιπ. 1:11, A΄ Tιμ. 6:11, Eβρ. 1:9).
5. Στη μνημονευθείσα Διακήρυξη του Kοινοβουλίου των Θρησκειών του Kόσμου προστέθηκε η θέση -όχι χωρίς αντιρρήσεις- ότι κανείς δεν έχει το δικαίωμα να χρησιμοποιεί την κάθε είδους περιουσία του χωρίς ενδιαφέρον για την ανάγκη της κοινωνίας και ολοκλήρου του πλανήτη. H περιουσία, μεγάλη ή μικρή, συνεπάγεται ευθύνη - η χρήση της πρέπει συγχρόνως να εξυπηρετεί το κοινό καλό. Eιδικότερα για τη δικαιοσύνη στο Iσλάμ βλ. M. Khadduri, The Islamic Conceptioof Justice,
Για την αντιγραφή: Παπακωστόπουλος Σπυρίδων
