Το κείμενο στηρίζεται σε ομιλία του κατά τον εορτασμό των 100 χρόνων
της ΑΕ Τσιμέντων Τιτάν, που έγινε στις 24.10.2002, στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών.
ΟΛΕΣ ΣΧΕΔΟΝ οι μεγάλες θρησκείες, που επηρέασαν τον παγκόσμιο πολιτισμό, επεσήμαναν ότι η αλληλεξάρτηση είναι θεμελιώδης αρχή της ζωής του ανθρωπίνου γένους και αναφέρθηκαν, με άμεσο ή έμμεσο τρόπο, στο χρέος της αλληλεγγύης. Θα αναφέρω ενδεικτικά τη διατύπωση - αρνητική ή θετική - του Χρυσού Κανόνος στις σημαντικότερες από αυτές, ως ένδειξη μιας πανανθρώπινης συμφωνίας στο θέμα της αλληλεγγύης. Στο περίφημο ινδουιστικό βιβλίο Μaxabarata (XIII, 114, 8) διαβάζουμε: «Αυτή είναι η σύνοψη του χρέους: Μην κάνεις ποτέ στους άλλους κάτι το οποίο θα σου προξενούσε πόνο αν γινόταν σε σένα». Όταν ο Κομφούκιος (αρχές του 5ου π.Χ. αι.) ερωτήθηκε: «Υπάρχει μια λέξη η οποία να χρησιμεύει ως κανόνας πρακτικός για όλη τη ζωή;», απάντησε: «Δεν είναι αυτή η λέξη η αμοιβαιότητα;» Λοιπόν, «Μην κάνεις στους άλλους ό,τι δεν θα ήθελες να κάνουν σε σένα» (Comfucius, Analects 15,23).
Από την εκτεταμένη ιερή βουδιστική γραμματεία περιορίζομαι στη φράση της Τριπίτακα(Samyutta Nikaya V, 353,35-354.2): «Μια κατάσταση, η οποία δεν είναι ευχάριστη η χαροποιός σε μένα, θα πρέπει να είναι το ίδιο και για τον άλλον και μια κατάσταση, η οποία δεν είναι ευχάριστη ή χαροποιοί σε μένα, πώς θα μπορούσα να την επιβάλω στον άλλον;».
Στην ιουδαϊκή σκέψη επαναλαμβάνεται συχνά η αρχή: «Ο συ μισείς, ετέρω μη ποιήσης» (Τωβίτ, 415). Ο σπουδαίος ραββί Χιλέλ(1οςαι. Π.χ. - 1οςαι. μ.Χ.) συνιστούσε: «Μην κάνεις στους άλλους ό,τι δεν θα ήθελς να κάνουν αυτοί σε σένα» (Rabbi Hilel, Shabbat 31a).
Το μεγάλο, πάντως, και αποφασιστικό άλμα έγινε με την έμφαση που το χριστιανικό ευαγγέλιο έδωσε στην αμοιβαιότητα, με θετικό τρόπο. «Καθώς θέλετε ίνα ποιώσιν υμίν οι άνθρωποι και υμείς ποιείτε αυτοίς ομοίως$» (Λουκ. 6:31) απήτησε ο Χριστ05. [Ή όπως το διασώζει ο Ματθαίος: «Πάντα ουν όσα αν θέλητε ίνα ποιώσιν υμίν οι άνθρωποι, ούτω και υμείς ποιείτε αυτοίς· ούτος γαρ εστίν ο νομοί και οι προφήται» (Ματθ. 7:12).] Με αυτή πλέον την αρχή περνούμε οριστικά από την αλληλεξάρτηση στην αλληλεγγύη.
Ο ισλαμικός κόσμος υιοθέτησε επίσης αυτή την ιδέα (κυρίως για την umma - τη μουσουλμανική κοινότητα). Στα αποφθέγματα που αποδόθηκαν αργότερα στον Μωάμεθ συναντούμε και το εξής: «Κανείς από σας δεν είναι πιστός, εφόσον δεν επιθυμεί νια τον αδελφό του αυτό το οποίο επιθυμεί για τον εαυτό του» (40 Ηadith- συλλογή του Α1-Νawawi 13).
Το αμέσως επόμενο πρόβλημα υπήρξε έως πού εκτείνεται ο κύκλος τη» αλληλεγγύης. Πού βρίσκονται τα σύνορα «των αλλήλων». Ποιος είναι ο πλησίον προς τον οποίον οφείλει κανείς να δείξει αλληλεγγύη. Οι απαντήσεις της κλασικής ιουδαϊκής σκέψεως και νοοτροπίας είναι γνωστές. Πλησίον είναι αυτός που μετέχει στην ίδια φυλετική, εθνική, κοινωνική ή θρησκευτική ομάδα. Την οριστική διεύρυνση στην αντίληψη αυτή έδωσε ο Ιησούς Χριστός με την κλασική παραβολή του καλού Σαμαρείτου, όταν τόνισε ότι το χρέος της αλληλεγγύης επεκτείνεται στον άγνωστο, τον ξένο, τον αδύνατο, τον διαφορετικό. Και εκτελείται μέσα στη σιωπή, τη μοναξιά, τον κίνδυνο. Ο Χριστός αποσαφήνισε και ενίσχυσε αυτή την αλήθεια με την εικόνα της εσχάτης κρίσεως, στην οποία ταυτίζει τον εαυτό Του, τον κατ΄ εξοχήν πλησίον μας, με τους καταφρονεμένους και στερημένους της Γης. «Επείνασα γαρ, και εδώκατέ μοι φαγείν, εδίψησα, και εποτίσατέ με, ξένος ήμην, και συνηνάνετέ με, γυμνός, και περιεβάλετέ με, ησθένησα, και επεσκέψασθέ με, εν φυλακή ήμην, και ήλθετε προς με» (Ματθ. 25:35-36).
Είναι γνωστό ότι η χριστιανική αρχή για την ωρίμανση του ανθρώπινου προσώπου και την ανάπτυξη της ανθρώπινης κοινωνίας κορυφώνεται με την πολυεδρική έννοια της αγάπης, όπως αποσαφηνίσθηκε στην Καινή Διαθήκη (π,χ. Ύμνος της Αγάπης, στην Α' Κορ.). Αυτή , δημιουργεί ουσιαστικά τη διαφορά στις ανθρώπινες σχέσεις. Η αγάπη ταυτίζεται με την Υπέρτατη Πραγματικότητα: «Ο Θεός αγάπη εστί, και ο μένων εν τη αγάπη εν τω Θεώ μένει και ο Θεός εν αυτώ»(ΑΊω.4:16).
Αντιθετικά με αυτές τις αρχές ορθώνεται ή έρπει φιδίσια και δηλητηριάσει τις ανθρώπινες σχέσεις ο πολύμορφος εγωισμός. Με τα ποικίλα προσωπεία του, την πλεονεξία, την αδικία, την υπεροψία, την αδιαφορία. Ο εγωισμός αυτός ενεργεί τόσο ως ατομικός όσο και ως συλλογικός, εταιρικός, φυλετικός, εθνικός, καλλιεργώντας διάφορες τάσεις αποκλειστικότητας και αποκλεισμού. Η ανθρώπινη ιστορία εξελίσσεται μέσα σε μια διαλεκτική τάση μεταξύ εγωισμού και αγάπης. Η ζωή έχει αποδείξει πως όσοι αδιαφορούν για την αλληλεγγύη και κλείνονται εγωιστικά στον εαυτό τους - άνθρωποι, οικογένειες, φυλές, λαοί, θρησκευτικά ή εθνικά σύνολα - οδηγούνται στην παρακμή. Θεωρώ ότι αυτό είναι μια αρχή, γενική, η οποία ισχύει και νια τις εταιρείες.
Στον 20ό αιώνα, διάφορες οικονομικές ή κοινωνικές θεωρίες, που αναπτύχθηκαν, Ζήτησαν να παραμερίσουν τον παράγοντα της θρησκευτικής πίστεως. Κράτησαν εν τούτοις τη συναίσθηση της ανάγκης της κοινωνικής αλληλοβοήθειας ως μιας θεμελιώδους πολιτιστικής αξίας. Σήμερα, εξακολουθεί η τάση να χρησιμοποιούνται νέοι όροι, αποφορτισμένοι από θρησκευτικές έννοιες. Σε πολλές δε περιπτώσεις η ευαισθησία για κοινωνική αλληλεγγύη στερήθηκε τους πνευματικούς χυμούς της και μεταλλάχθηκε σε δημόσιες σχέσεις ή διαφημιστικές πρακτικές.
ΣΥΧΝΑ οι εταιρείες τόσο οι πολυεθνικές όσο και οι καθαρώς ελληνικές βρίσκονται στο στόχαστρο της κοινωνικής κριτικής. Όλοι εν τούτοις αναγνωρίζουμε την αποφασιστική σημασία τους στη σύγχρονη ζωή. Ο επιχειρηματικός κόσμος όχι μόνο διαχειρίζεται αλλά και αποτελεί μεγάλο πλούτο. Η ίδια η ύπαρξη των εταιρειών αποτελεί τεράστια συμβολή στο κοινωνικό σύνολο. Προσφέροντας, άμεσα η έμμεσα, απασχόληση και αξιοπρέπεια σε χιλιάδες ανθρώπους, καλύπτοντας πολλαπλές βιοτικές και κοινωνικές ανάγκες. Το Ζητούμενο όμως είναι πως η προσφορά αυτή θα επεκταθεί και πέρα από τα άμεσα ενδιαφέροντα των εταιρειών. Θα τολμούσα να διατυπώσω ορισμένες απλές υπενθυμίσεις και προτάσεις.
1. Η ορθή στάση στο θέμα που μας απασχολεί αρχίζει από την αυτοσυνειδησία της κάθε εταιρείας. Δεν επιτρέπεται να γίνει μια άψυχη μηχανή συμφερόντων και παραγωγής. Διότι υπάρχει και δρα, μέσα σε ένα ευρύτερο κοινωνικό σύνολο, από το οποίο αντλεί πόρους, ανθρώπινο δυναμικό, βεβαίως και το κέρδος - γενικά, την αναγκαία ατμόσφαιρα για να αναπνεύσει και να κινηθεί. Και άρα, έχει σημαντικό μερίδιο ευθύνης γι' αυτό το σύνολο. Κάθε εταιρεία είναι ένα ζωτικό κύτταρο του κοινωνικού σώματος. Αν κλεισθεί στα δικά της αποκλειστικά συμφέροντα, κινδυνεύει να εξελιχθεί σε κύτταρο καρκινικό, με σειρά δυσμενών επιπτώσεων. Δεν παραγνωρίζει κανείς τους υφιστάμενους ατσάλινους οικονομικούς νόμους και την αρχή της κερδοφορίας που ωθεί μια εταιρεία. Παρά ταύτα, η αναζήτηση μέσης και δικαίας οδού είναι εφικτή από δημιουργικούς ανθρώπους. Οι εταιρείες στις ημέρες μας διαθέτουν μικρότερο ή μεγαλύτερο ποσοστό κοινωνικού κεφαλαίου και κοινωνικής ευθύνης. Με τη διεύρυνση της λαϊκής συμμετοχής στο κεφάλαιο τους, θα χρειασθεί να γίνουν ακόμη πιο ευαίσθητες στην κοινωνία των πολιτών. Να αναπτύξουν ένα σύγχρονο επιχειρηματικό πρότυπο, με αυθεντικό κοινωνικό πρόσωπο και με σεβασμό στο περιβάλλον.
2. Το χρέος της κοινωνικής αλληλεγγύης πρέπει να είναι βασική παράμετρος τόσο στην ορθή σύλληψη της αποστολής μιας εταιρείας όσο και στον καθορισμό των στόχων και των μεθόδων λειτουργίας της. Όπως υπολογίζονται οι διάφοροι παράγοντες στον σχεδιασμό και στον υπολογισμό του έργου της επιχειρήσεως, θα μπορούσε να ενταχθεί οργανικά και η κοινωνική αλληλεγγύη ως βασική προοπτική της δράσεως της. Αρχίζοντας βεβαίως από
την εντός της εταιρείας επιβαλλομένη αλληλεγγύη.
3. Κάθε εταιρεία έχει ένα εκλεκτό δυναμικό στελεχών με δημιουργική σκέψη και φαντασία, που μπορούν να προσφέρουν πρωτότυπες ιδέες και λύσεις σε κοινωνικά ζητήματα που βρίσκονται εκτός του αμέσου στόχου της εταιρείας. Η ανησυχία και η ικανότητα τους μπορεί να έχουν μεγαλύτερη κοινωνική εμβέλεια. Εκτός της κλασικής οικονομικής βοηθείας
σε προβλήματα κοινωνικής αλληλεγγύης, σημαντική πάντοτε παραμένει η συμβολή, ακόμη και
ο δανεισμός δημιουργικών μυαλών και χρόνου απασχολήσεως, με σκοπό την προώθηση προγραμμάτων κοινωνικής αλληλεγγύης.
4. Πέραν των διανοητικών δυνατοτήτων των επιτελείων των εταιρειών, υπάρχει η οργανωτική πείρα και η τεχνογνωσία, για την επιτυχία καλύτερου αποτελέσματος. Η μεταφορά αυτής της γνώσεως και των δυνατοτήτων σε φορείς εθελοντικής κοινωνικής αλληλεγγύης - συλλόγους, εταιρείες μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα - είναι εξίσου σημαντική όσο και η προσφορά οικονομικών πόρων. Για να παραμείνει ακμαία η συναίσθηση της ευθύνης νια κοινωνική αλληλεγγύη, απαιτείται επίσης συνεχής εκπαίδευση στελεχών και προσωπικού. Καινοτόμα εκπαιδευτικά προγράμματα ανανεώνουν ιδέες αλλά και διαθέσεις.
5. Οφείλουμε να προσθέσουμε ότι για εταιρείες που ενεργοποιούνται στον ελληνικό πολιτιστικό χώρο πολύτιμη μπορεί να αποδειχθεί η αξιοποίηση του θρησκευτικού βιώματος και του ορθοδόξου φρονήματος. Η υγιής ορθόδοξη πνευματικότητα έχει αποδειχθεί παραγωγικότατη τόσο στη σύλληψη νέων ιδεών σχετικά με την κοινωνική αλληλεγγύη προς τους εν ανάγκη ευρισκομένου όσο και στην εκτέλεση τους.
6. Ιδιαίτερα σήμερα, προβλήματα καίρια απαιτούν ευρύτερη κινητοποίηση και συνεργασία της πολιτεία», της Εκκλησίας, του πνευματικού και του επιχειρηματικού κόσμου, των εθελοντικών προσπαθειών - συλλόγων, εταιρειών ή ιδρυμάτων, που αποβλέπουν στη στήριξη της κοινωνικής αλληλεγγύης. Όλοι οφείλουμε να δεσμευθούμε με ένα κοινωνικό συμβόλαιο αλληλεγγύης για την καταπολέμηση της φτώχειας στη χώρα μας και των μεγάλων πληγών της εποχής μας - όπως τα ναρκωτικά, το ΑΙDS, η μόλυνση του φυσικού περιβάλλοντος. Και ακόμη, όσο μας είναι δυνατό, για να απαλύνουμε τον πόνο της αρρώστιας, της μοναξιάς, της αποκαρδιώσεως των αδυνάτων μελών της κοινωνίας μας. Το πεδίο δράσεως κοινωνικής αλληλεγγύης στις ημέρες μας είναι εξαιρετικά αναπεπταμένο και πολύπτυχο.
Η ΑΛΛΗΛΕΞΑΡΤΗΣΗ στην παγκόσμια οικονομία επιτείνεται. Αυτή η εξέλιξη μας υποχρεώνει να είμαστε ευαίσθητοι στα συμβαίνοντα όχι μόνο στη χώρα μας αλλά και στην περιοχή μας, στην Ευρώπη, στον πλανήτη. Να συμμετέχουμε στην ανάλυση των προβλημάτων, στις προτάσεις λύσεων. Η οικονομική μετανάστευση, π.χ., προβλέπεται ότι συνεχώς θα ογκούνται. Με όλα όσα συνεπιφέρει - ανησυχία, ξενοφοβία, αλλοιώσεις του πληθυσμού. Η διεύρυνση της Ευρωπαϊκής Ενώσεως δημιουργεί νέες ανακατατάξεις.
Δεν είναι του παρόντος να επεκταθούμε στην περιγραφή του φαινομένου της λεγόμενης παγκοσμιοποιήσεως. Δυστυχώς, στις ημέρες μας ο όρος χρησιμοποιείται με ποικίλο εννοιολογικό περιεχόμενο και ανασύρει διαφόρους συνειρμούς που προκαλούν κάθε είδους συγχύσεις και πολώσεις. Είναι σωστό, στις νέες αυτές συνθήκες, να ανησυχούμε και να θέλουμε να ενισχύσουμε τις ρίζες μας, την ταυτότητα μας. Συγχρόνως, όμως, είναι προφανές ότι δεν πρόκειται να ζήσουμε μόνοι. Μας ενδιαφέρουν ακόμη πιο άμεσα σήμερα οι γείτονες, η πορεία της Ευρώπης και της οικουμένης. Με την πληροφορική, όλα τα προβλήματα του κόσμου φθάνουν στο σπίτι μας, ενώ οι αντιθέσεις γίνονται πιο ανάγλυφες.
Τι σημαίνει, όμως, τελικά ότι είμαι υπέρ ή κατά μιας διαδικασίας που βρίσκεται σε εξέλιξη, ωθούμενη από παράγοντες ανεξάρτητους από τη βούληση, ή τις επιλογές μας, κυρίως από τη ραγδαία τεχνολογική ανάπτυξη; Το ουσιαστικό ζήτημα είναι πως, σε αυτές τις νέες συνθήκες, θα αγωνισθούμε για να αποσοβηθεί μια παγκοσμιοποίηση της αδικίας, της φτώχειας, της τρομοκρατίας, της βίας, διεκδικώντας μια παγκοσμιοποίηση της αλληλεγγύης. Ο προβληματισμός μας για την κοινωνία αλληλεγγύης ξεκινά ασφαλώς από τον κοινωνικό μας περίγυρο, την πόλη, τον λαό μας· αλλά πρέπει να επεκτείνεται στην ευρύτερη περιοχή όπου ζούμε, και γενικότερα, στον κόσμο. Η διδασκαλία και η λατρεία της Ορθοδόξου Εκκλησίας διευρύνουν διηνεκώς το οπτικό μας πεδίο και την εμβέλεια της καρδιάς μας στις διαστάσεις της οικουμένης. Μας προσφέρουν ένα όραμα οικουμενικότητας, του χρέους της αγάπης και της κατανοήσεως. «Στην ορθόδοξη παράδόση και σκέψη όλα κινούνται σε παγκόσμια προοπτική· από τη δημιουργία του κόσμου, με την οποία αρχίζει η Παλαιά Διαθήκη, έως το όραμα του νέου ουρανού και της νέας γης, με το οποίο τελειώνει η Καινή» (βλ. περισσότερα, ημέτερο «Παγκοσμιότητα και Ορθοδοξία», Εκδ. Ακρίτας, Αθήνα 4/2002). Η οικουμενική συνείδηση της Ορθοδοξίας προσφέρει έμπνευση και δύναμη για την ορθή αντιμετώπιση και των νέων παγκοσμίων συνθηκών.
Στην Ελλάδα, δεν δυσκολευθήκαμε να τις αντιληφθούμε και να αποδεχθούμε το μερίδιο ευθύνης για την αλληλεγγύη στον διεθνή χώρο. Καθώς έχουμε πλέον ενταχθεί στην ομάδα των πλουσίων εθνών, ήδη είμαστε υποχρεωμένοι να προσφέρουμε το 0,2% ΑΕΠ (Ακαθάριστο Εθνικό Προϊόν) σε αναπτυξιακή βοήθεια πτωχότερων χωρών. Στο μέλλον, θα μπορούσε εκούσια να αυξηθεί περιορίζονται κάπως την ευημερία μας χάριν όσων ζουν σε απόλυτη φτώχεια. Συγχρόνως, στις διεθνείς υποχρεώσεις μας έχουν προστεθεί και άλλα προγράμματα, όπως το Εθνικό Σχέδιο Οργανώσεως και Αναπτύξεως των Βαλκανίων (ΕΣΟΑΒ). Αλλά και εκτόδ αυτών των συμβατικών υποχρεώσεων, ο λαός μας ανταποκρίνεται με αυθόρμητο, θα έλεγα με ορθόδοξο, τρόπο και ήθος, σε εκκλήσεις αλληλεγγύης προς ανθρώπους και κοινωνικά σύνολα που υποφέρουν, εγγύς ή μακράν.
Η ΠΡΟΟΔΟΣ κάθε ανθρώπινου συνόλου κρίνεται από το κατά πόσον η απλή αλληλεξάρτηση εξελίσσεται σε συνειδητή αλληλεγγύη. Η αλληλεξάρτηση έχει στοιχεία εξαναγκασμού· η αλληλεγγύη είναι ουσιαστικά μια κίνηση ελευθερίας. Πρόκειται για συνεχή πορεία ελευθερίας από το μικρό μας εγώ, ή από το συλλογικό εγώ - στο οποίο συχνά καταφεύγουμε -, προς συνάντηση του άλλου, προς εκτέλεση ενός χρέους συμπαραστάσεως στον συνάνθρωπο στην τοπική κοινωνία, την εθνική, την περιφερειακή, μέχρι την παγκόσμια.
Εκτός όμως από την οριζόντια αυτή διάσταση της κοινωνικής αλληλεγγύης, υπάρχει και η κάθετη. Αρχίζει από ένα απλό ενδιαφέρον, προχωρεί σε συγκεκριμένη ad hoc βοήθεια, στη συμμετοχή σε ομάδες εθελοντικής προσφοράς, για να κορυφωθεί στην ανιδιοτελή αγάπη προς τον συνάνθρωπο, χωρίς διάκριση ή αναμονή ανταποδόσεως. Υποκείμενο όσο και αντικείμενο όλης αυτής της δραστηριότητας είναι ο άνθρωπος. Τελικά, η καλλιέργεια της ψυχής του ανθρώπου είναι η προϋπόθεση της κοινωνικής αλληλεγγύης. Εδώ, γονιμοποιούνται ιδέες, αποφάσεις, κίνητρα.
ΤΟ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑ επηρέασε σε πάντοτε θετικά τον σεβασμό και το ενδιαφέρον για τον συνάνθρωπο. Ιδιαίτερα ο Χριστιανισμός μεγιστοποίησε αυτό τον σεβασμό με την απόλυτη αρχή της άνευ όρων αγάπης, πέρα από κάθε σύνορο και περιορισμό, δίνοντας της ασύλληπτο βάθος και ύψος ταυτίζοντας την με τον Όντως Όντα, τον Τριαδικό Θεό, που αποκαλύπτεται ως κοινωνία αγάπης. Κάθε ανθρώπινο πρόσωπο, ή σύνολο - ομάδα, εταιρεία, κοινωνία -, μπορεί να αντλήσει δύναμη και ενεργητικότητα για την κοινωνική αλληλεγγύη, ενστερνιζόμενο ζωηρότερα τα μυστικά της χριστιανικής αγάπης. Πίστη στην αγάπη και συγκεκριμένες εφαρμογές με κοινωνική αλληλεγγύη είναι σήμερα πιο αναγκαία παρά ποτέ.
