Δημοσιεύτηκε στην Λεσβιακή εφημερίδα «Δημοκράτης» 5-3-2009
Η βαθύτερη σημασία της νηστείας ως ασκητική προσπάθεια σε συγκεκριμένες περιόδους, είναι για κάθε συνειδητό Χριστιανό η κοινωνία με τον Θεό, η κάθαρση και ωφέλεια της ψυχής, ο εξαγνισμός του σώματος, η απόκτηση αρετών. Αποτελεί έκφραση μεταστροφής του ταπεινωμένου και μετανοημένου ανθρώπου προς τον Θεό, που κακοπαθεί νηστεύοντας για να απαλλαγεί από τα πάθη ψυχής και σώματος. Έγκειται στην εν Χριστώ ελευθέρωση από τον ζυγό της αμαρτίας, εκφράζει το πνεύμα του Ευαγγελίου και τον χαρακτήρα του Ορθοδόξου ήθους. Η αποχή από κάποιες τροφές, συνδεόμενη με την εγκράτεια, την ελεημοσύνη και τη φιλανθρωπία, αποσκοπεί στην άσκηση του σώματος, την περικοπή των σαρκικών παθών, τη χαλιναγώγηση εμπαθών επιθυμιών, αισθήσεων, επαναστάσεων της σαρκός, ορμών, φιληδονίας, ρυπαρών λογισμών, κακών λόγων, αμαρτωλών πράξεων, που υποδαυλίζουν η γαστριμαργία, η κοιλιοδουλεία, η κατάχρηση.
Η νηστεία είναι σωματική με την αποφυγή κάποιων τροφών και ποτών, συγχρόνως και πνευματική που εκτός του «πάσης κακίας απέχεσθαι», επιδιώκει τήρηση των Εντολών του Θεού και του θελήματός Του. «Όπως νηστεύουμε ως προς την κοιλιά, να νηστεύουμε και ως προς τη γλώσσα, αποφεύγοντας την καταλαλιά, το ψέμα, την αργολογία, τη λοιδορία, την οργή…» (Άγ. Δωρόθεος Γάζης). «Νηστεύοντες αδελφοί σωματικώς, νηστεύσωμεν και πνευματικώς… ουκ έστιν η Βασιλεία του Θεού βρώσις και πόσις, αλλά δικαιοσύνη και άσκησις συν αγιασμώ…» λένε οι εκκλησιαστικοί ύμνοι. Κατά τον Άγ. Κύριλλο Ιεροσολύμων το σώμα πρέπει να εξουσιάζεται από την ψυχή και να μην σύρετε η ψυχή από τις σαρκικές ηδονές.
Οι Πατέρες διδάσκουν ότι η νηστεία νομοθετήθηκε στον Παράδεισο όταν ο Θεός έδωσε εντολή στους Πρωτοπλάστους να μην φάνε «από του ξύλου του γινώσκειν καλόν και πονηρόν». Ο ιερός Χρυσόστομος επισημαίνει ότι «αν η νηστεία ήταν αναγκαία στον Παράδεισο, είναι πολύ περισσότερο αναγκαία έξω από τον Παράδεισο». Στην Παλαιά Διαθήκη, αυστηρή νηστεία τήρησε ο Μωϋσής κατ’ εντολήν του Θεού για να λάβει τις Δέκα Εντολές (Σινά). Ομοίως, ο Ηλίας στο όρος Χωρήβ, ο Δανιήλ κ.α. Στην Καινή Διαθήκη ο Άγ. Ιωάννης ο Πρόδρομος, η προφήτιδα Άννα, ο Χριστός στην Έρημο «νηστεύσας ημέρας τεσσαράκοντα και νύκτας τεσσαράκοντα».
Η νηστεία θεωρείται «όπλο μέγα κατά των πειρασμών» (Άγ. Θεοφύλακτος), «αρχή της χριστιανικής ζωής, μητέρα της προσευχής, πηγή σωφροσύνης, και φρόνησης. Αύτη διδάσκει την ησυχία και προηγείται όλων των καλών έργων… Δρόμος μέγας εις παν αγαθόν… προστατεύει κάθε αρετή. Είναι η αρχή του πνευματικού αγώνα» (Άγ. Ισαάκ ο Σύρος), «πονηρών εννοιών εκκοπή, ενυπνιασμών ελευθερία, προσευχής καθαρότης, ψυχής φωστήρ, νοός φυλακή» (Άγ. Ιωάννης Κλίμακος), «θεμέλιος αρετής» (Άγ. Γρηγόριος Νύσσης), «κακού αλλοτρίωσις, εγκράτεια γλώσσης, θυμού αποχή, επιθυμιών χωρισμός, καταλαλιάς, ψεύδους, επιορκίας… κάνει σπίτια να προκόβουν, είναι μητέρα της υγείας, παιδαγωγός της νεότητας, στολίδι των γερόντων, καλή σύντροφος των οδοιπόρων, πιστός συγκάτοικος αυτών που συνοικούν» (Άγ. Βασίλειος), «παντός κακού αποχή» (Άγ. Θεόδωρος Στουδίτης), «αποστροφή προς τα αμαρτήματα, τον φθόνο, τη λοιδορία, τη φλυαρία, και τα άλλα κακά» (Μέγας Φώτιος), «την επιθυμία μαραίνει» (Άγ. Μάξιμος Ομολογητής), «…έχει τη δύναμη σε άλλον να καταστέλλει τις πυρώσεις και τις κινήσεις της σάρκας, σε άλλον να καταπραΰνει το θυμό, από άλλον να διώχνει τον ύπνο, σε άλλον να διεγείρει την προθυμία για το καλό, άλλου να καθαρίζει το νου και να τον ελευθερώνει από τους πονηρούς λογισμούς, άλλου να δαμάζει την αλόγιστη γλώσσα και με το φόβο του Θεού να την συγκρατεί και να μην την αφήνει καθόλου να λέει λόγια ανωφελή και άσχημα. Σε άλλον σκεπάζει αοράτως τα μάτια που πλανώνται, τα συγκρατεί και δεν τα αφήνει να περιφέρονται περίεργα εδώ κι εκεί, αλλά κάνει τον καθένα να προσέχει τον εαυτό του και τον διδάσκει να θυμάται τα δικά του αμαρτήματα και τις δικές του ελλείψεις… χωρίς νηστεία κανένας και καμία αρετή μπόρεσε να κατορθώσει» (Άγ. Συμεών Νέος Θεολόγος), «παν καλόν και αγαθόν διά της νηστείας κατορθούται και τελειούται» (Άγ. Γρηγόριος Παλαμάς), «της μελλούσης ζωής εικών… των Αγίων σύντροφος» (Άγ. Αστέριος Αμασείας).
Οι χριστιανικές νηστείες συστάθηκαν με γνώμονα τη ζωή, το Πάθος και την Ανάσταση του Χριστού, ώστε με την προσευχή και την εγκράτεια ο πιστός να γίνει κοινωνός της χάριτός Του προσεγγίζοντας τον Θεό. Από την εποχή των Αποστόλων, η Τετάρτη και η Παρασκευή ορίστηκαν ως ημέρες υποχρεωτικής νηστείας για τους πιστούς. Η Τετάρτη επειδή έγινε το συμβούλιο των Ιουδαίων και μεθοδεύτηκε η προδοσία-καταδίκη του Χριστού και η Παρασκευή επειδή την ημέρα εκείνη Τον Σταύρωσαν. Τις δύο αυτές ημέρες δεν τρώμε ούτε λάδι. Καταλύουμε έλαιο και οίνο μόνο εάν συμπέσουν οι εξής Εορτές: ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΥ 11,16,17,18,20, 22,25,27,30 - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ 8,10,11,17,24 - ΜΑΡΤΙΟΥ 9,26 - ΑΠΡΙΛΙΟΥ 23,25,30 - ΜΑΪΟΥ 2,8,15,21,25 - ΙΟΥΝΙΟΥ 8,11,30 - ΙΟΥΛΙΟΥ 1,2,17,20,22,25,26,27 - ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ 31 - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 1,9,13,20,23,26 - ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 6,18,23,26 - ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 1,8,12,13,16,25,30 - ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 4,5,6,9,12,15,17,20.
Κατάλυση ψαριού για να τιμηθούν αγιασμένες μορφές όταν η Εορτή τους συμπέσει Τετάρτη ή Παρασκευή έχουμε στις 7 Ιανουαρίου (Τιμίου Προδρόμου), 2 Φεβρουαρίου (Υπαπαντή Κυρίου), 25 Μαρτίου (Ευαγγελισμός Θεοτόκου), 24 Ιουνίου (Γενέθλιο Ιωάννου Προδρόμου), 29 Ιουνίου (Πέτρου και Παύλου), 6 Αυγούστου (Μεταμορφώσεως Σωτήρος), 15 Αυγούστου (Κοίμηση Θεοτόκου), 8 Σεπτεμβρίου (Γενέθλιο Θεοτόκου), 14 Νοεμβρίου (Αγ. Φιλίππου), 21 Νοεμβρίου (Εισόδια Θεοτόκου), την Τετάρτη της Μεσοπεντηκοστής και την Τετάρτη της Αποδόσεως του Πάσχα.
Σε περιόδους νηστείας το Σάββατο ως ημέρα καταπαύσεως του Θεού από το έργο της Δημιουργίας και η Κυριακή που υπενθυμίζει την Ανάσταση του Κυρίου, επιβάλλεται η κατάλυση οίνου και ελαίου, εκτός του Μεγάλου Σαββάτου που ως ημέρα ταφής του Χριστού τηρείται αυστηρή νηστεία.
Η νηστεία της Μεγάλης Τεσσαρακοστής είναι η αυστηρότερη. Λέγεται Μεγάλη για να δειχθεί η αυστηρότητα της νηστείας ως προετοιμασία για το Πάσχα. Πριν τη Μ. Τεσσαρακοστή παρατίθεται η περίοδος του Τριωδίου, ένα διάστημα τριών εβδομάδων προετοιμασίας που αρχίζει από την Κυριακή Τελώνου και Φαρισαίου και για μία εβδομάδα γίνεται κατάλυση εις πάντα όλες τις ημέρες ακόμα και Τετάρτη, Παρασκευή. Την 2η εβδομάδα από την Κυριακή του Ασώτου γίνεται κατάλυση εις πάντα εκτός Τετάρτης και Παρασκευής μέχρι την Κυριακή της Απόκρεω που αρχίζει η νηστεία του κρέατος. Την 3η εβδομάδα που διαρκεί μέχρι την Κυριακή της Τυρινής (Τυροφάγου) απαγορεύεται η κρεοφαγία αλλά καταλύει όλες τις ημέρες ψάρια, τυρί, γαλακτοκομικά, αυγά. Την Καθαρά Δευτέρα αρχίζει η Μεγάλη Τεσσαρακοστή. Νηστεύονται τροφές εξ’ αίματος (κρέας, ψάρια), τροφές ζωϊκής προέλευσης (γαλακτοκομικά, αυγά). Από λάδι και οίνο απέχουμε όλες τις ημέρες της εβδομάδας εκτός Σαββάτου, Κυριακής. Εσπέρας Παρασκευής πριν το Σάββατο του Λαζάρου λήγει η Μ. Τεσσαρακοστή και την Κυριακή των Βαΐων συνίσταται κατάλυση ιχθύων. Ακολουθεί η αυστηρή νηστεία της Μεγάλης, λόγω των γεγονότων, Εβδομάδας. Από τη Μ. Δευτέρα έως το Μ. Σάββατο νηστεύουμε και το λάδι τηρώντας ξηροφαγία ακόμα και το Μέγα Σάββατο ως μοναδικό Σάββατο του έτους που νηστεύετε το λάδι. Τη Διακαινήσιμη εβδομάδα, από Κυριακής του Πάσχα έως την Κυριακή του Θωμά και από την Πεντηκοστή μέχρι την Κυριακή των Αγίων Πάντων έχουμε κατάλυση εις πάντα.
Η νηστεία των Αγίων Αποστόλων προηγείται της Εορτής Πέτρου και Παύλου (29 Ιουνίου) και των Δώδεκα Αποστόλων (30 Ιουνίου). Αρχίζει την Δευτέρα μετά την Κυριακή των Αγίων Πάντων και λήγει την 28η Ιουνίου. Νηστεύουμε κρέας, γαλακτερά, αυγά και καταλύουμε ψάρι (εκτός Τετάρτης και Παρασκευής). Ψάρι καταλύεται και στην Εορτή Γενεσίου του Προδρόμου (24 Ιουνίου) αν πέσει Τετάρτη ή Παρασκευή, καθώς και στην Εορτή Πέτρου και Παύλου.
Η νηστεία του Δεκαπενταύγουστου έχει αυστηρό χαρακτήρα. Προηγείται της Εορτής Κοιμήσεως της Θεοτόκου (15 Αυγούστου) καί είναι ενωμένη με τη νηστεία που προηγείται της Εορτής της Μεταμορφώσεως (6 Αυγούστου). Νηστεύετε το λάδι όλες τις ημέρες εκτός Σαββάτου και Κυριακής. Ψάρι καταλύεται της Μεταμορφώσεως, καθώς και την ημέρα Κοιμήσεως της Θεοτόκου αν συμπέσει Τετάρτη ή Παρασκευή.
Η νηστεία των Χριστουγέννων αρχίζει την 15η Νοεμβρίου (ξηροφαγία) και τελειώνει την 24η Δεκεμβρίου (ξηροφαγία). Το σαραντάμερο αυτό απέχουμε από κρέας, γαλακτερά, αυγά. Επιτρέπονται οίνος και έλαιο καθώς και ψάρι (εκτός Τετάρτης και Παρασκευής) μέχρι την 17η Δεκεμβρίου. Πολλοί καταλύουν ψάρι μόνο τα Σαββατοκύριακα έως τις 12 Δεκεμβρίου. Το Δωδεκαήμερο από τα Χριστούγεννα μέχρι τα Θεοφάνια (Εξαιρείται μόνο η παραμονή Θεοφανίων -5 Ιανουαρίου- ως αυστηρά νηστεία) έχουμε κατάλυση εις πάντα.
Ημερήσιες νηστείες είναι η παραμονή των Θεοφανίων (5 Ιανουαρίου-ξηροφαγία), προετοιμαζόμενοι για τον εορτασμό της Βάπτισης του Κυρίου στον Ιορδάνη και τη φανέρωση της Αγίας Τριάδος. Στις 14 Σεπτεμβρίου-ξηροφαγία, ημέρα Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού. Στις 29 Αυγούστου-ξηροφαγία, τιμάται η αποτομή της τιμίας κεφαλής Ιωάννου του Προδρόμου. Λάδι καταλύεται αν συμπέσουν οι Εορτές ημέρα Σάββατο ή Κυριακή.
Η νηστεία σήμερα αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της εκκλησιαστικής παραδόσεως που στοχεύει να αντιταχθεί στο φιλήδονο πνεύμα της εποχής μας. Περί του λαδιού που απαγορεύεται και της ελιάς που επιτρέπεται, ή αντιστοίχως του ταραμά αντί ψαριών, αυτά καθορίστηκαν σοφά βάσει των πρωτεϊνών και των θρεπτικών συστατικών των τροφών που η Εκκλησία θεωρεί απαραίτητες. Η χριστιανική νηστεία δεν είναι σωματοκτόνος αλλά «παθοκτόνος» (Άγ. Συμεών Νέος Θεολόγος). Μελέτες επιστημόνων συνηγορούν ότι η νηστεία της Ορθοδόξου Εκκλησίας είναι ορθά επιλεγμένη και βοηθά κατά πολύ την υγεία των ανθρώπων. Οι κανόνες νηστείας σε διάφορες περιπτώσεις είναι προσαρμοσμένες από τον Πνευματικό πατέρα κάθε πιστού. Λόγω βαρύ επαγγέλματος ή προβλημάτων υγείας, οικονομείται επιεικώς η ανθρώπινη αδυναμία. Χωρίς ευλογία-καθοδήγηση πνευματικού δεν έχουν νόημα η νηστεία και η όποια πνευματική ζωή. Η νηστεία είναι άνευ ουσίας όταν γίνεται ως διαιτολογική προσπάθεια ή μαγειρική επίδειξη.
«Αν όλοι την παρελάμβαναν ως σύμβουλο σ’ αυτά που οφείλουν να πράξουν, τίποτε δεν θα εμπόδιζε να είχαμε βαθιά ειρήνη σ’ ολόκληρη την οικουμένη… Κι ούτε πάλι ο βίος μας θα ήταν τόσο πολυστένακτος και γεμάτος κατήφεια, αν η νηστεία κυβερνούσε τη ζωή μας. Διότι είναι φανερό ότι θα δίδασκε σε όλους όχι μόνο την εγκράτεια των τροφών, αλλά και την πλήρη αποφυγή και αποξένωση από τη φιλαργυρία, την πλεονεξία και από κάθε άλλη κακία» (Μέγας Βασίλειος).
