Η βραβευμένη εργασία των Ευστρατίου Τσίγκα και Παναγιώτη Κουδουνά,
Παρακοιλιωτών μαθητών του Λυκείου Καλλονής.
Από το περιοδικό του Συλλόγου «Ζήλων Ευθύμιος» των Παρακοιλιωτών Αθήνας, «ΤΑ ΠΑΡΑΚΟΙΛΙΩΤΙΚΑ», Ιούλιος – Αύγουστος – Σεπτέμβριος 2001, τεύχος 78.
Η Ζωή του
Α) ΚΑΤΑΓΩΓΗ - ΜΟΡΦΩΣΗ:
Ο Εθνομάρτυρας επίσκοπος Ζήλων-Αμασείας Ευθύμιος Αγριτέλλης γεννήθηκε στα Παράκοιλα το 1876. Τον πατέρα του τον έλεγαν Ανάσταση και τη μητέρα του Μαρίνα. Το βαφτιστικό του όνομα ήταν Ευστράτιος (Στρατής).
Τα πρώτα γράμματα έμαθε στο σχολείο του χωριού του. Σε ηλικία εννιά χρονών πήγε κοντά στο νονό του, Άνθιμο Γεωργέλλη, που ήταν ηγούμενος της Ιεράς Μονής του Αγίου Ιγνατίου. Εκεί έμεινε σαν «καλογεροπαίδι».
Αργότερα γράφτηκε στη Λειμωνιάδα Σχολή η οποία λειτουργούσε στην περιοχή «άγιος Ισίδωρος» κοντά στο νεκροταφείο της Καλλονής μέσα σε ιδιόκτητο κτήμα του μοναστηριού σαν Σχολαρχείο. Παρακολούθησε τα μαθήματα έντεκα χρόνια και αποφοίτησε το 1892.
Β) ΜΟΝΑΧΟΣ:
Ζώντας μέσα στο μοναστήρι θέλησε να γίνει μοναχός. Σε ηλικία 15 χρονών, το 1887, ενώ ακόμα φοιτούσε στη Λειμωνιάδα Σχολή, γράφτηκε στην τάξη των Δοκίμων αδερφών. Παρέμεινε δόκιμος μέχρι το 1899 οπότε και έγινε Μοναχός από τον τότε Ηγούμενο Κυπριανό και πήρε το όνομα Ευθύμιος έχοντας στο Μοναχολόγιο της Μονής τον αύξοντα αριθμό 43. Σε ηλικία 27 χρόνων αφού εκπλήρωσε τους όρους των ιερών κανόνων «περί δοκιμής και κούρας των Μοναχών» πήρε το Αγγελικό Σχήμα.
Σαν μοναχός υπηρέτησε στο Καθολικό αναλαμβάνοντας το διακόνημα του Εκκλησιάρχου. Άνοιγε τις μεταμεσονύκτιες ώρες το Ναό, άναβε τα καντήλια και κτυπούσε την καμπάνα στις 3 το ξημέρωμα καλώντας τους άλλους αδερφούς της Μονής να κάνουν τις διάφορες ακολουθίες.
Γ) ΣΠΟΥΔΑΣΤΗΣ ΤΗΣ ΧΑΛΚΗΣ:
Με δαπάνη του μοναστηριού αφού είχε τελειώσει το Σχολαρχείο με Άριστα γράφεται το 1900 στη Θεολογική Σχολή της Χάλκης. Με απαράμιλλο ζήλο κρατάει σημειώσεις από τους καθηγητές του. Πολλές από αυτές βρίσκονται στη βιβλιοθήκη χειρογράφων της Ιεράς Μονής Λειμώνος. Υπάρχει εργασία του πάνω σε κάποιο χωρίο του Πλούταρχου: «Η των γεγεννημένων πράξεων μνήμη της περί των μελλόντων ευβουλίας γίγνεται παράδειγμα».
Αξίζει τον κόπο να αντιγράψουμε λίγες γραμμές από την εργασία του: «Και πάντων μεν ένεκα δίκαιον επαινέσαι Πλούταρχον ος πλείστων ημίν ωφελειών αίτιος γέγονε, εν ταις συγγραφαίς αυτού πολλά της λύπης του Πανδαμάτορος χρόνου διασώσας μάλιστα δε ων περί της από της ιστορίας ωφελείας απεφθέγξατο. Τι δε; Το προσκείσθαι φησίν, τη μελέτη και μεμνήσθαι τους επιγιγνομένους των τοις προγενεστέροις ειργασμένων παράδειγμα τούτο εκείνοις του περί των μελλόντων ευ βουλεύεσθαι γίγνεται».
Το 1906 χειροτονήθηκε στο Καθολικό της Ιεράς Μονής Χάλκης από τον Μητροπολίτη Γρεβενών Αγαθάγγελο Διάκονος σε ηλικία 34 ετών.
Αποφοίτησε από τη Σχολή αριστούχος το 1907 υποβάλλοντας την απαραίτητη για το πτυχίο του διατριβή με τίτλο: «Σκοπός του μοναχικού βίου εν τη Ανατολή μέχρι του θ' αιώνος». Μετά επέστρεψε στη Λέσβο.
Δ) ΙΕΡΟΚΗΡΥΚΑΣ:
Μόλις επέστρεψε στη Μονή Λειμώνος διορίστηκε ιεροκήρυκας της επαρχίας Μηθύμνης από τον τότε Μητροπολίτη Στέφανο Σουλίδη. Από τη θέση αυτή διακρίθηκε για τη ρητορική και επιβλητική φωνή του και το πλούσιο περιεχόμενο του λόγου του. Πάνω στο άλογο του γύριζε όλες τις κωμοπόλεις και τα χωριά της επαρχίας και μιλούσε για το Χριστό, εκήρυτε την αγάπη αλλά και την ανάγκη της απελευθέρωσης της πατρίδας.
Ε) ΣΧΟΛΑΡΧΗΣ:
Στις 10 Αυγούστου 1907 μετά από πρόταση του Μητροπολίτη Στέφανου Σουλίδη και με ομόφωνη απόφαση της Εφορείας Λειμωνιάδος Σχολής διορίστηκε Σχολάρχης και Διευθυντής της.
Το ετήσιο επίδομα του Σχολάρχη Ευθυμίου ανέρχεται σε τέσσερις χιλιάδες γρόσια όπως φαίνεται από σχετικό πρακτικό.
Πολλοί από τους μαθητές του αναφέρουν ότι ήταν πολύ καλός σαν δάσκαλος και εφάρμοζε την επαγωγική μέθοδο. Άρτιος και σοβαρός επιστήμονας, μειλίχιος δάσκαλος, οξυδερκής διευθυντής απέσπασε το θαυμασμό όλων.
Δύο σχολικά έτη εδίδαξε ο Εθνομάρτυρας και διεύθυνε την Σχολή. Σε ερώτηση της εφορίας Λειμωνιάδος αν ήθελε να είναι Σχολάρχης κατά το Σχολικό έτος 1908-1909 απάντησε μόνο προφορικά. Αυτό θεωρήθηκε από τον Πρόεδρο της Εφορείας περιφρόνηση της επιτροπής αυτής (έλλειψη σεβασμού) γι' αυτό και απελύθη.
Μετά από επιστολή που έστειλε ο Ευθύμιος λύθηκε η παρεξήγηση και ξαναπροσλήφθηκε. Αφού δικαιώθηκε για λόγους και μόνο αξιοπρέπειας και γιατί δεν ανεχόταν η πνευματική του εργασία να είναι κάτω από τον έλεγχο μη ειδημόνων και φίλαρχων ανθρώπων υπέβαλλε την παραίτηση του.
Έτσι τον Σεπτέμβριο του 1908 προσελήφθη από τον Μητροπολίτη της Μυτιλήνης και διορίστηκε Σχολάρχης εις τον Σκόπελο της Γέρας. Επέστρεψε όμως και πάλι στη Μονή Λειμώνας και ανέλαβε ξανά τα καθήκοντα του Ιεροκήρυκα της επαρχίας Μηθύμνης.
ΣΤ) ΠΡΕΣΒΥΤΕΡΟΣ - ΠΡΩΤΟΣΥΓΚΕΛΟΣ:
Το Σεπτέμβριο του 1909 έγινε πρεσβύτερος και πρωτοσύγκελος. Έδειξε ήθος σεμνότατο, ακαταπόνητη εργατικότητα και μεγάλη ευστροφία.
Ζ) ΕΠΙΣΚΟΠΟΣ:
Τον Ιούλιο του 1911 απομακρύνεται από τη θέση του βοηθού επισκόπου Αμασείας της Ιεράς Μητροπόλεως του Πόντου, ο επίσκοπος Ευγένιος. Η φήμη του Ευθυμίου από τα φοιτητικά του ακόμα χρόνια είχε διαδοθεί και είχε φτάσει στα αυτιά του Πατριάρχη Ιωακείμ Γ'. Η δράση του σαν κληρικού είχε εκτιμηθεί από τον Μητροπολίτη Αμασείας-Πόντου, Γερμανό Καραβαγγέλη. Έτσι στις 27 Ιουνίου 1912 κλήθηκε ο Ευθύμιος να χειροτονηθεί στην Κων/πολη βοηθός του Μητροπολίτη Αμασείας του Πόντου. Λέγεται ότι όταν του ακοινώθηκε η θέση αυτή δεν είχε δεκάρα για να αγοράσει τα άμφια του και για το λόγο αυτό ζήτησε δανεικά από το Μοναστήρι.
Πηγαίνει στην Κωνσταντινούπολη και από τα χέρια του Πατριάρχη Ιωακείμ του Γ' παίρνει τον τίτλο του επισκόπου της παλιάς γνωστής Επισκοπής της πόλης Ζήλε του Πόντου και χειροτονείται Επίσκοπος Ζήλων. Η Μητρόπολη Αμασείας είχε έδρα την Αμισό (Σαμψούντα) και όχι την Αμάσεια γιατί στην περιοχή αυτή ήταν συγκεντρωμένος ο περισσότερος Ελληνικός και Χριστιανικός πληθυσμός. Έτσι ο Επίσκοπος Ευθύμιος έρχεται στις 6 Αυγούστου 1912 στην Αμισό και αναλαμβάνει τα καθήκοντα του.
Επειδή ο Μητροπολίτης Γερμανός Καραβαγγέλης σαν συνοδικός απουσίαζε πολύ συχνά στους ώμους του Ευθυμίου έπεφτε όλο το βάρος και η ευθύνη των 340 περίπου ενοριών και των 150.000 Ελλήνων - Χριστιανών.
Μέρα και νύχτα επισκέπτετο όλες τις ενορίες δίνοντας θάρρος στους Έλληνες. Όλοι έβλεπαν στο πρόσωπο του Ευθυμίου το σοφό δάσκαλο, το φιλόστοργο πατέρα και τον μεγαλύτερο αδερφό. Του έλεγαν όλα τα προβλήματα του και τις προσδοκίες τους. Τον υποδεχόταν με σεβασμό και αγάπη και ήταν έτοιμοι να ανταποκριθούν σε όλες τις προτάσεις και εντολές του.
Η) ΕΠΙΣΚΟΠΟΣ ΠΑΦΡΑΣ - ΠΟΝΤΟΥ:
Στις 14 Ιανουαρίου του 1913 τοποθετείται ο Ευθύμιος Επίσκοπος Πάφρας ή Αλύας. Λεγόταν έτσι από τον ποταμό που βρίσκεται κοντά (Άλυς Κιζίλ Ιρμάκ) που εκβάλει στον Εύξεινο Πόντο. Η επισκοπή της Πάφρας είχε καταργηθεί το 1461 όταν ο Μωάμεθ Β' ο εκπορθητής κατέλαβε την Τραπεζούντα και ολόκληρο τον Πόντο.
Ο Επίσκοπος Πάφρας Ευθύμιος έχει αναλάβει τώρα διπλή ευθύνη. Να αναπληρώνει τον συχνά απουσιάζοντα από την έδρα του Μητροπολίτη Γερμανό Καραβαγγέλη και να είναι Επίσκοπος της Πάφρας. Στην περιοχή αυτή της Πάφρας εργάστηκε περίπου 10 χρόνια. Βοήθησε σε μεγάλο βαθμό την Παιδεία και την Κοινοτική οργάνωση. Επισκέπτεται όλα σχεδόν τα χωριά της περιοχής Πάφρας τα οποία ανέρχονται σε 130 και είναι όλα αμιγή ελληνικά.
Υπάρχουν βέβαια και 80 αμιγή τουρκοχώρια. Ο ελληνορθόδοξος πληθυσμός της Πάφρας, κατά τα επίσημα στατιστικά στοιχεία του Πατριαρχείου, είναι 58.000 άτομα. Αρχίζει να κτίζει μέσα στην πόλη της Πάφρας διάφορα σχολεία, Αρρεναγωγεία και Παρθεναγωγεία και φροντίζει για την τοποθέτηση σ' αυτά των κατάλληλων δασκάλων.
Κτίζει το κτίριο της Επισκοπής που σώζεται μέχρι σήμερα. Εκεί η τουρκική κυβέρνηση του Κεμάλ εγκατέστησε πρόσφυγες Τούρκους με την ανταλλαγή των πληθυσμών. Κοντά στην επισκοπική έδρα ήταν κτισμένη η Μητρόπολη της Πάφρας η Αγία Μαρίνα, την οποία οι Τούρκοι αρχικά(μέχρι το 1928) χρησιμοποίησαν σαν Θέατρο (αίθουσα) και αργότερα κατεδάφισαν με την ελπίδα μήπως και βρουν στους τοίχους κρυμμένο θησαυρό των πλουσίων εμπόρων της Πάφρας.
Ο Δεσπότης Ευθύμιος όπως συνήθιζαν να τον αποκαλούν έκτισε σε 40 περίπου χωριά εκκλησίας και χειροτόνησε δεκάδες ιερείς. Ήθελε να μη στερείται και το μικρότερο χωριό το δάσκαλο και τον παπά που θεωρούσε ότι ήταν πρωτεργάτες στην Εθνική και πνευματική ανάπτυξη της περιοχής.
Με κάθε τρόπο προσπαθούσε να ξεσηκώσει τους Έλληνες ώστε μέσα στις εσχατιές της απέραντης εχθρικής αυτοκρατορίας να διεκδικήσουν την ελευθερία τους.
Η Δράση του
Α) ΒΑΡΔΟΣ ΤΗΣ ΛΕΥΤΕΡΙΑΣ:
Είναι η εποχή των Νεότουρκων και ακολουθεί η εποχή των Κεμαλικών. Τότε κηρύσσεται διωγμός κατά των Ελλήνων.
Γενοκτονία φοβερή ξεσπά ενάντια των Χριστιανών του Πόντου με ιδιαίτερη βαρβαρότητα στην περιοχή Πάφρας - Σαμψούντας.
Η δράση του Ευθυμίου μεταβάλλεται από προσπάθεια ανάπτυξης σε προσπάθεια περισυλλογής. Κινδυνεύοντας επισκέπτεται όλες τις περιοχές για να προσφέρει βοήθεια σε όσους βρίσκονται σε απόγνωση από τους διωγμούς.
Το 1917 αναλαμβάνει ηγετικό ρόλο σε ένοπλες ομάδες ανταρτών. Επισκέπτεται συχνά τον περίφημο Γενικό Αρχηγό του Δυτικού ΠόντουΑΝΤΩΝ ΠΑΣΑ ή Αντών Καραμπέγ (δηλ. Ελευθερίου Αντώνη) στο βουνό Νεπιέν Νταν.
Μαζί με όλους τους άλλους οπλαρχηγούς κατευθύνει τις επιχειρήσεις των ανταρτών κατά του τακτικού τουρκικού στρατού και των Τουρκολα-ζών ενόπλων που δρούσαν σαν έμμισθοι των Τούρκων κατά των Ελλήνων.
Στις επισκέψεις του στα χωριά όπως αφηγούνται δεκάδες Παφρηνοί έλεγε: «Ξυπνάτε ραγιάδες να βρείτε λευτεριά».
Την περίοδο 1914 με 1916 αλλά και 1918 με 1919 με την υπογραφή της ανακωχής παρότρυνε όλα τα Δημοτικά Σχολεία, τα Αστικά Γυμνάσια καθώς και το λαό να παραστούν σύσσωμοι στην αναπαράσταση της αυτοκτονίας των 30 νεαρών κοριτσιών του Ασάρ Πάφρας που πέσανε ψηλά από το Κάστρο του Άλυ και αυτοκτόνησαν για να μην πέσουν στα χέρια του Τερέμπεη Χασάν Αλήμπεη το 1680, που γινόταν στις 25 Μαρτίου.
Από τις δραστηριότητες του Δεσπότη Ευθυμίου και την αύξηση του αριθμού των ανταρτών στα βουνά οι Τούρκοι ανησύχησαν. Αποφάσισαν να στείλουν μια επιτροπή από Έλληνες διανοουμένους και εμπόρους της Πάφρας στον αρχηγό Αντών Πασά και να ζητήσουν με όρους τη διάλυση των αντάρτικων ομάδων. Ήταν μια εποχή που οι Τούρκοι δεν μπορούσαν να διαλύσουν τους αντάρτες και για να κερδίσουν χρόνο έκαναν αυτόν τον ελιγμό. Ζήτησαν από το Γερμανό Καραβαγγέλη να συγκροτήσει μια επιτροπή. Για να μη θεωρηθεί ότι ο Καραβαγγέλης είχε σχέση με τους αντάρτες η επιτροπή έγινε και αποτελείτο από: Το Δεσπότη της Πάφρας Ευθύμιο, σαν Πρόεδρο, τον καπνέμπορα της Πάφρας Πλάτωνα Χ" Γιάννη, τον Αλέξανδρο Ααρών, γιατρό, τον έμπορο Λάζαρο Εφραίμογλου.
Η επιτροπή μετέφερε τις προτάσεις των Τούρκων στον αρχηγό των ανταρτών, ο οποίος τις απέρριψε και γύρισαν άπρακτοι.
Την παραμονή της Παναγίας του 1919 ο Ευθύμιος συγκεντρώνει 12.000 αντάρτες έξω από την κωμόπολη Τσασούρα που κατοικούσαν μόνο Τούρκοι. Θέλει να πάρει εκδίκηση για το θάνατο πολλών γυναικόπαιδων και ανταρτών Ελλήνων από τους Τούρκους του χωριού αυτού όταν το 1917 τους περικύκλωσαν μέσα σε μια σπηλιά όπου είχαν κρυφτεί και άλλους σκότωσαν, άλλους κακοποίησαν.
Το εγχείρημα της καταστροφής της κωμόπολης έγινε στις 15 Αυγούστου. Πριν πάρουν τις τελικές τους θέσεις οι αντάρτες έδωσε εντολή στο ζουρνατζή Ιωάννη Σαρόγλου να παίξει τον αντάρτικο χορό Μονό (Τεκ καϊτέ) και πρώτος έσυρε το χορό ακολουθούμενος από τους καπεταναίους και τους άλλους αντάρτες.
Η κωμόπολη κατεστράφη τελείως. Ο Δεσπότης Ευθύμιος ήταν πια ο επίσημος αρχηγός των ανταρτών και έδινε τις εντολές για τη δράση κατά των Τούρκων.
Από την ημέρα αυτή της καταστροφής του Τσα-σούρ οι Τούρκοι αποκαλούσαν τον Ευθύμιο «Καρά Παπάς», μαύρος παπάς προφανώς από τα μαύρα ράσα που φορούσε.
Από αφηγήσεις συνεργατών του μαθαίνουμε πως μέσα στο επισκοπικό του μπαστούνι υπήρχε τρύπα, μέσα στην οποία είχε φυλαγμένα σχέδια και εντολές για δράση των ανταρτών κατά των Τούρκων.
Όπως υποστηρίζουν πολλοί Παφρηνοί ένας από τους λόγους που τον ήθελαν οι Τούρκοι ήταν ο ηγετικός του ρόλος μέσα στους αντάρτες του Δυτικού Πόντου, οι οποίοι τον υπάκουαν τυφλά και τον σεβόντουσαν.
Το 1920 επισκέπτεται όλους τους εμπόρους της Πάφρας, της Σαμψούντας και του Αλατζάμ και ζητά να βοηθήσουν οικονομικά τους αντάρτες για να προμηθευτούν όπλα και σφαίρες.
Δυστυχώς αυτοί αρνούνται για να μην τα χαλάσουν με τους Τούρκους γιατί νομίζουν πως έτσι θα σωθούν.
Εκείνο τον καιρό (30 Μαΐου 1920) τον επισκέπτεται στο Επισκοπικό του Γραφείο ο απεσταλμένος του Στρατηγείου της Μικράς Ασίας Λοχαγός Χρυσόστομος Καρα'ίσκος για να εξετάσουν τη δυνατότητα ενίσχυσης των ανταρτών του Πόντου από την Ελληνική Κυβέρνηση. Η ενίσχυση όμως αυτή ποτέ δεν ήρθε και οι αντάρτες αφέθηκαν στην τύχη τους.
Στο τέλος ο Δεσπότης Ευθύμιος δίνει στον Καράίσκο έγγραφο για να το δείξει στις αρμόδιες ελληνικές αρχές.
Β) ΛΙΓΟ ΠΡΙΝ ΤΗ ΣΥΛΛΗΨΗ ΤΟΥ:
Ο Δεσπότης της Πάφρας άρχισε να παρακολουθείται στενά από Τούρκους αστυνομικούς αλλά και από πολίτες γι' αυτό και οι επισκέψεις του στα λημέρια των ανταρτών γινόταν με μεγάλη μυστικότητα.
Στις 6 Ιανουαρίου 1921 ημέρα των Θεοφανίων οι Τούρκοι δεν μπορούν να εμποδίσουν τους Έλληνες Χριστιανούς να πάνε στην εκκλησία. Βρίσκουν την ευκαιρία οι υπεύθυνοι των ανταρτών να 'ρθουν στο Μητροπολιτικό ναό της Αγίας Μαρίνας και μπαίνουν στο Ιερό.
Μέσα εκεί στο Ιερό και παρά την παρακολούθηση των μυστικών πρακτόρων γίνεται σύσκεψη και παίρνουν την απόφαση μια δύναμη από 600-800 άνδρες να πάει να συναντήσει τον Ελληνικό Στρατό στην περιοχή του Σαγγάριου για να υπάρχει άμεση επαφή μεταξύ των ανταρτών και του προελαύνοντας ελληνικού στρατού.
Μετά από αυτή τη σύσκεψη ο Ευθύμιος πήγε στην έδρα της Μητροπόλεως την Αμισό (Σαμψούντα) γιατί όπως είπαμε αναπληρούσε τον Μητροπολίτη Γερμανό Καραβαγγέλη, ο οποίος εν τω μεταξύ είχε εξορισθεί και είχε φύγει από τον Πόντο στην Κωνσταντινούπολη μαζί με άλλους πέντε μητροπολίτες.
Με απόφαση της Κεμαλικής Κυβέρνησης όφειλαν όλοι οι Μητροπολίτες, οι επίσκοποι και οι αρχιμανδρίτες του Πόντου να εγκαταλείψουν το έδαφος του Πόντου.
Από όλους τους παραπάνω οι μόνοι που παράκουσαν την κυβερνητική απόφαση των Τούρκων ήταν: ο Μητροπολίτης Τραπεζούντας Χρύσανθος, ο επίσκοπος Πάφρας Ευθύμιος Αγριτέλλης, ο Αρχιμανδρίτης της Μητρόπολης Αμασείας - Αμισού Πλάτων Αϊβαζίδης.
Γ) Η ΣΥΛΛΗΨΗ - Η ΦΥΛΑΚΙΣΗ - ΘΑΝΑΤΟΣ ΤΟΥ:
Όπως ήταν φυσικό για τη μεγάλη και εκπληκτική του δράση αλλά ακόμα από απερισκεψία, υπερβολικό ζήλο και αγάπη για το ποίμνιο του, έπεσε στα χέρια των Κεμαλικών όταν στις 21 Ιανουαρίου 1921 μπήκαν στην Μητρόπολη Αμασείας και τον συνέλαβαν μαζί με προύχοντες της πόλης και τον Αρχιμανδρίτη Πλάτωνα Αϊβατζίδη.
Οδηγήθηκε στις φυλακές Σούγια της Αμασείας όπου βασανίστηκε.
Μέσα στις φυλακές, μαζί με τους άλλους συμπατριώτες του, δεχόταν τη μεγαλύτερη ταπείνωση, αλλά δεν έπαυε να ενδιαφέρεται για τους πιστούς του.
Με επιστολή του στην κυβέρνηση της Άγκυρας αναλάμβανε όλες τις ευθύνες προσωπικά για την αντίσταση και την οργάνωση των Ελλήνων κατά των Τούρκων. Ήθελε να απαλλάξει από κάθε ευθύνη τους συγκατηγορούμενούς του.
Στη φυλακή οι Τούρκοι προσπαθούσαν να βρουν ευκαιρία να τον τιμωρήσουν. Έτσι, το Πάσχα (18 Απριλίου 1921) όταν βγήκε στο προαύλιο των φυλακών, τον είδαν εκεί και για να τον τιμωρήσουν τον οδήγησαν στα ανήλια και σκοτεινά υπόγεια μπουντρούμια των φυλακών.
Μέσα σ' αυτό το κολαστήριο τον άκουγαν να ψάλλει την παράκληση της Παναγίας και τη νεκρώσιμη ακολουθία κηδεύοντας τον εαυτό του. Οι Τούρκοι προσπαθούσαν με κάθε τρόπο να συντομέψουν το θάνατο του γιατί φοβόταν μήπως επέμβει κάποια μεγάλη δύναμη και μέσα από το Πατριαρχείο τον ελευθερώσουν. Γι' αυτό τον βασάνιζαν.
Μη μπορώντας να αντέξει ο Ευθύμιος πέθανε στις 29 Μαΐου 1921.
Οι Τούρκοι διάδωσαν ότι πέθανε γιατί προσβλήθηκε από τύφο. Τον έθαψαν στον περίβολο εκκλησίας που ήταν κοντά.
Σαν ειρωνεία της τύχης μετά το θάνατο του ήρθε η απόφαση του Υπάτου δικαστηρίου που τον καταδίκαζε «εις τον δι' αγχόνης θάνατον». Έτσι πέθανε ο ηρωικός και γενναίος αυτός πατριώτης.
Εδώ θα μπορούσαμε να καλέσουμε τους μεγάλους του Γένους Ιεράρχες Πολύκαρπο και Χρυσόστομο Σμύρνης, Παρθένιο και Γρηγόριο Κυδωνιών Αμβρόσιο Μοσχονησίων για να ευλογήσουν το σεπτό σκήνωμα του Επισκόπου Ευθυμίου Αγριτέλλη και να αφιερώσουν όλοι σ' αυτόν τους στίχους:
«Κι έγινε σίφουνας κι οργή το πέρασμα σον, το ράσο σον τρομάρα και απειλή, το αποστολικό και θείο κήρυγμα σον, αστροπελέκι στον εχθρού τη κεφαλή».
Όλα όσα αναφέραμε προηγουμένως για τη δράση τον Επισκόπου Ευθυμίου Αγριτέλλη τεκμηριώνονται και από γραπτές μαρτυρίες ανθρώπων που γνώρισαν το Δεσπότη. Μερικές από αυτές παραθέτουμε παρακάτω:
Ιστορικά στοιχεία από μαρτυρίες
Α) ΑΦΗΓΗΣΗ ΑΡΤΕΜΙΣΙΑΣ ΣΑΡΑΦΟΓΛΟΥ - δασκάλας στο Παρθεναγωγείο Πάφρας (Αρχείο Γ. Θ. Αντωνιάδη).
«...Ήμουν δασκάλα στο Παρθεναγωγείο της Πάφρας και το σπίτι μας ήταν κοντά στην Επισκοπική Εκκλησίας της Αγίας Μαρίνας. Εκεί γνώρισα τον Επίσκοπο Ευθύμιο Αγριτέλλη. Πολλές φορές έφευγε από την Πάφρα και πήγαινε στη Σαμψούντα αλλά και πολύ συχνά επισκεπτόταν τα χωριά της Επαρχίας του και εμψύχωνε τους Ελληνορθόδοξους και τους συμπαραστεκόταν...
...Θα χρειαζόμουν πολύ χαρτί και μελάνι για να καταγράψω με κάθε λεπτομέρεια τη δράση και τον πατριωτισμό αυτού του ρασοφόρου.
...Με πρωτοβουλία του Επισκόπου Πάφρας Ευθυμίου, επαναλήφθηκαν την περίοδο 1913-1915 και 1918-1919 οι τελετές που εγίνοντο και είχαν διακοπεί για να τιμήσουν τις 30 κοπέλες των χωριών Ασάρ.
Μας κάλεσε όλα τα Σχολεία τα Ελληνικά, να πάμε τους μαθητές μας στο Κιζ Καλεσί (Κάστρο Κοπέλας), που απείχε από την Πάφρα 20 χιλιόμετρα για να παρακολουθήσουμε την αναπαράσταση της αυτοκτονίας.
Στη διάρκεια της αναπαράστασης έβγαζε πύρινους και φλογερούς εθνικούς λόγους που έκανε όλους εμάς να κλάψουμε...
...Για τη σύλληψη του Δεσπότη μας Ευθυμίου στη Μητρόπολη της Σαμψούντας μάθαμε την επομένη της συλλήψεως του και εμείς που διαμέναμε στην πόλη της Πάφρας δεχτήκαμε την είδηση μουδιασμένοι και απογοητευμένοι. Υποχρεωθήκαμε κι εμείς να καταφύγουμε στα γύρω βουνά και ν' ακολουθήσουμε τους αντάρτες.
...Τον επίσκοπο Πάφρας Ευθύμιο εμείς οι Παφραίοι τον λατρεύαμε σα Θεό. Όλοι οι καπεταναίοι και οι αντάρτες όταν τον έβλεπαν εκδήλωσαν την αγάπη και τόσο σεβασμό στο πρόσωπο του. Θυμάμαι ένα περιστατικό που έγινε με τον καπετάνιο Ακ Τεκελί Αλέκο, ο οποίος κάπνιζε και όταν ξαφνικά βρέθηκε μπροστά του ο Δεσπότης έκρυψε το αναμμένο τσιγάρο του στην τσέπη του σακακιού του και λίγο έλειψε να καεί.
Υπήρχε μεγάλος σεβασμός στο πρόσωπο του και ενώ αυτός έφερνε τσιγάρα για τους καπεταναίους και τους αντάρτες στα βουνά, κανένας τους δεν κάπνιζε μπροστά του γιατί το θεωρούσαν ασέβεια και ντροπή.
Β) ΑΦΗΓΗΣΗ ΘΕΟΔΩΡΟΥ ΑΝΤΩΝΙΑΔΗ από το χωριό Μαησλού της Πάφρα, Ιεροψάλτης του χωριού (αρχείο Γ.Θ. Αντωνιάδη).
«...Ήμουν Ιεροψάλτης και λόγω αυτής της ιδιότητας μου είχα συλλειτουργήσει πολλές φορές μαζί με τον Επίσκοπο Πάφρας-Ζήλων Ευθύμιο Αγριτέλλη, σε διάφορα χωριά της περιοχής μας όπου ερχόταν για να διαπιστώσει ο ίδιος προσωπικά το κατά πόσο καταδιώκουν οι Τούρκοι Έλληνες, τι ανάγκες έχουν οι κάτοικοι των χωριών, ακόμη αν έχουν εκκλησίες ή σχολεία άρα δασκάλους και παπάδες...».
...Το 1917 κατόρθωσα και έφυγα στο βουνό με το γιο μου Στέφανο τότε 18 χρονών, ενώ οι Τούρκοι συνέλαβαν την κόρη μου Σεβαστή, 16 ετών και τη σύζυγο μου, και αφού την πρώτη την ατίμασαν και την βίασαν στη συνέχεια την σκότωσαν και την έκαψαν στην Εκκλησία του χωριού Καράπουναρ μαζί με άλλες εκατοντάδες Παφρηνούς, η γυναίκα μου οδηγήθηκε στην εξορία στην Κασταμανή. Επειδή όλα αυτά τα έμαθε ο Δεσπότης Ευθύμιος και παρά το σοβαρό κίνδυνο που διέτρεχε, ήρθε στα βουνά όπου μέναμε για να με συλλυπηθεί για το κακό που είχα πάθει. Κάναμε ένα μεγάλο σταυρό από ξύλα και έναν μικρότερο τον στήσαμε όρθιο και κάναμε λειτουργία. Ήταν παρόντες πολλοί παπάδες από τα γύρω χωριά που είχαν ανεβεί και αυτοί για να μη συλληφθούν και θανατωθούν, αλλά και πολύς κόσμος.
Τον θυμάμαι που γονάτισε και έτσι υποχρεωθήκαμε κι εμείς να γονατίσουμε και όλος ο κόσμος. Έβγαλε μια φωνή τόσο δυνατή, που διαπερνούσε τα ουράνια, παρακαλώντας το Θεό να βοηθήσει εμάς τους δυστυχισμένους.
...Έτρεχε παντού, σε όλα τα χωριά, όχι μόνο της περιοχής της Πάφρας που ήταν επίσκοπος, αλλά και στα χωριά της Σαμψούντας, Αμάσειας, Χάβζας, Βε-ζίρ, Κιοπρού γιατί ήταν βοηθός του Μητροπολίτη Γερμανού Καραβαγγέλη. Ήταν υποχρεωμένος αυτός να έχει τη φροντίδα των 400 και πλέον χωριών καιπόλεων. Ήταν ακούραστος μαχητής και αγωνιστής της μεγάλης ιδέας της Χριστιανοσύνης και Ρωμιοσύνης. Κουράστηκε μαζί μας, έζησε μαζί μας, στα χωριά και τα βουνά κι έγινε το ίνδαλμα μας, ήταν ο ίδιος ο Θεός μας...».
Γ) ΑΦΗΓΗΣΗ ΚΥΡΙΑΚΗΣ ΚΥΡΙΑΚΙΔΟΥ από το χωριό Ουγιούζ Σουγιού του Καράπουναρ του Πόντου (Αρχείο Γ.Θ. Αντωνιάδη).
«...Το 1912 έγινα νύφη στο χωριό Κουρλεντάμι της Πάφρας του Πόντου και παντρεύτηκα Ιερέα τον Παπαβραάμ Κολεΐδη. Από το 1917 γνώρισα στο σπίτι μου το Δεσπότη Ευθύμιο. Θα σας πω ένα περιστατικό που έγινε με μένα και το Δεσπότη μας Ευθύμιο Αγριτέλλη, που όπως έμαθα ήταν από κάποιο νησί της Ελλάδας. Επειδή είχε έρθει πολλές φορές στο σπίτι μας ήξερε όλα τα κατατόπια Το σπίτι μας ήταν διώροφο, με μια μεγάλη αυλή μπροστά και ασφαλιζότανε με μια ξύλινη μεγάλη αυλόπορτα, που όταν άνοιγε κουδούνιζε ένα κουδούνι. Μια μέρα θαρρώ πως ήταν το 1918 και ήταν και χειμώνας ήμουν μόνη στο σπίτι σαν άκουσα το κουδούνι. Υπέθεσα πως ήταν ο άνδρας μου ή ο πεθερός μου και χωρίς να περιμένω φώναξα από πάνω: Όποιος κι αν είσαι ανεβαίνοντας φέρε και μια αγκαλιά ξύλα γιατί τελείωσαν τα ξύλα. Περίμενα ν' ανέβει όποιος ήταν και να μου φέρει τα ξύλα και ξάφνου βλέπω το Δεσπότη με μια αγκαλιά ξύλα και να τα φέρνει. Ντροπιάστηκα και του λέγω, μα Δέσποτα πήγαινε τα πίσω δεν μπορώ να δεχτώ εσύ να κουβαλάς τα ξύλα μας. Νόμισα πως ήταν κάποιος δικός μου. Εκείνος με ένα χαμόγελο μου είπε και εγώ είμαι του σπιτιού και δεν πειράζει.
Υπάρχουν και άλλες πολλές μαρτυρίες και όλες δείχνουν πόσο αγαπητός ήταν ο Ευθύμιος στην ενορία του και τον σκιαγραφούν σαν άνθρωπο και Δεσπότη.
Εκδηλώσεις τιμής
Α) Από ΤΗ ΜΟΝΗ ΛΕΙΜΩΝΟΣ:
Στις 30 Μαΐου 1936 έγιναν τα αποκαλυπτήρια της προτομής του Εθνομάρτυρας στον περίβολο του μοναστηριού όπου δεσπόζει μέχρι σήμερα. Παρέστησαν όλες οι αρχές και ο διάδοχος Παύλος, ο οποίος έκανε τα αποκαλυπτήρια.
Β) Από το ΧΩΡΙΟ του:
Στις 30 Μαΐου 1971 με την ευκαιρία της συμπλήρωσης 50 χρόνων από το μαρτυρικό θάνατο του Ευθυμίου στην αυλή της εκκλησίας των Ταξιαρχών έγιναν τα αποκαλυπτήρια της προτομής του. Ο Σύλλογος των Παρακοιλιωτών της Αθήνας φέρει το όνομα του: Ζήλων Ευθύμιος.
Ο δρόμος που περνά από το σπίτι του φέρει το όνομα του.
Στις 9 Αυγούστου 1992 έγιναν τελετές στις οποίες τιμήθηκε ο Ευθύμιος μετά την απόφαση της Ιεράς Συνόδου για την Αγιοποίηση του.
Γ) Η Κεντρική Επιτροπή Ποντίων, ο Σύλλογος Ποντίων Αγωνιστών και η Ένωση Λεσβίων έστειλαν στην Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία την εικόνα του Ιεράρχη.
ΑΓΙΟΣ
Μετά από πρόταση του Κορινθίας Παντελεήμονος προς την Ιερά Σύνοδο της Εκκλησίας της Ελλάδας, ο Επίσκοπος Ευθύμιος ανακηρύχθηκε Άγιος και η μνήμη του γιορτάζεται στις 29 Μαΐου κάθε χρόνο από το 1992. Στο δίπτυχο της εκκλησίας της Ελλάδος 2000 διαβάζουμε:
«Κυριακή 10 Σεπτεμβρίου: ...Μητροπολίτου Σμύρνης Χρυσοστόμου, Μοσχονησίων Αμβροσίου, Κυδωνιών Γρηγορίου, Ικονίου Προκοπίου, Ζήλων Ευθύμιο Αγριτέλλη και πάντων των αναιρεθέντων κατά τη Μικρασιατική καταστροφή. Η εορτή σύμφωνα με τον υπ' αριθμό 255615/7.1993 εγκυκλίω της Ιεράς Συνόδου τιμάται κάθε έτος την Κυριακή προ της Υψώσεως του Τιμίου και Ζωοποιού Σταυρού».
Παρεκκλήσι προς τιμή του Αγίου βρίσκεται στο Μοναστήρι του Λειμώνος
Ποιήματα αφιερωμένα στη μνήμη του
Στη φυλακή τη σκοτεινή που σ' έκλεισαν Δεσπότη σαν τι πικροί συλλογισμοί περνούσαν απ' το νου Σου; Αλλά ένα φως αλλιώτικο σου 'φεγγε μες στα σκότη κι έτοιμος για το θάνατο μιλούσες του Θεού Σου. Όχι για Σε, για δυστυχείς, για εκείνους εδεόσουν για όσους στα χέρια των εχθρών έχασαν το κουράγιο. Εσένα σαν το Λυτρωτή μπορούν να σε σταυρώσουν. Εσέ κατόπι οι Χριστιανοί θα σε τιμούν σαν Άγιο. Πατέρας ήσουν στοργικός για του Λαού το πλήθος και στ' Όνομα Σου ορκίζονταν παντού τα Ρωμιοχώρια, ο πόνος, ασυγκίνητο δε Σου άφηνε το στήθος ήξερες η φτωχολογιά πως θέλει παρηγοριά. Και σαν καλός πολεμιστής, στρατιώτης του Κυρίου Βαγγέλιο στο 'να κράταγες κι αρμάτωνες με τ' άλλο. Μ' αγκάθια κάπου σου έπλεκαν στεφάνι μαρτυρίου μα Εσύ δεν έλεες το σκοπό ν' αφήσεις το Μεγάλο. Πήρες στον ώμο το σταυρό καθώς ο Ναζωραίος, δοκίμασες τα βάσανα κι εσύ στην εξορία, μα δεν ελιγοθύμησες ήσουν πολύ γενναίος αδάκρυτος εδόθηκες υπέρτατη θυσία. Ψαλμοί νεκρώσιμοι ήτανε τα λόγια τα στερνά Σου γιατί προμάντεψες σωστά το τι σε περιμένει. Σε τύλιξαν στο σάβανο του ματωμένου ράσου και σε μιαν άκρη σ' έβαλαν ακόμα φοβισμένοι. Σε εχθρού χώμα αν ήτανε γραφτό σου να πεθάνεις μα η χώρα που τ' αδέρφια σου πατούν δεν είναι σκλάβα. Ο άνθρωπος μοιάζει μ' όνειρο, σε μια στιγμή τον χάνεις, μόνο τα έργα αφήνουνε για θύμηση στο διάβα.
Ευθύμιος Αγριτέλλης
Γεώργιος Κοτζιούλας (1936)
Έμμετρος λόγος στα αποκαλυπτήρια της προτομής του Ευθυμίου (εκφωνήθηκε από το Χρήστο Γεωργιάδη 1936)
Είναι φτωχή η Μούσα μου κι αραχνιασμένη η Αύρα
πολύ μικρός και ταπεινός ως ποιητής να ψάλλω
ένα μεγάλο μάρτυρα και ήρωα μεγάλο
μια δόξα που 'ναι αθάνατη μια τιμημένη μοίρα.
Ήθελα να 'χα δύναμη και έμπνευση μεγάλη
ένας Τυρταίος να 'μουνα και Όμηρος ακόμα
να εξυμνήσω, Δέσποτα, με το δικό τους στόμα
τον Ήρωα και μάρτυρα και λίγο να 'ναι πάλι.
Σαν όραμα Βλέπω μπροστά την φυλακή του Άδη
με σίδερα στα χέρια σου, στα πόδια αλυσίδες
και τι βασανιστήρια υπέφερες και είδες
τυράννων τα μαρτύρια στο μαύρο το σκοτάδι,
αλλά μέσ' τα μαρτύρια, δε σ' έπληξαν οι πόνοι,
παρά μια σκέψη μοναχά. Πώς τη ζωή να δώσεις
αυτοθυσία να γενείς, το ποίμνιο να σώσεις
και θα 'ρθουν πάλι οι καιροί και θα 'ρθουνε οι χρόνοι.
Το ποίμνιο Σου σκέφτηκες· Σ' ακούω Δέσποτα μου
εις τους τυράννους Σου να λες με τη γλυκεία φωνή Σου
με το γλυκό χαμόγελο και μέσ' απ' την ψυχή Σου
Εγώ είμ' ο υπεύθυνος, αφήστε τα παιδιά μου.
«Εμένα τιμωρήσετε, εμένα 6ασανίστε,
σκοτώστε με αν θέλετε, σπαράξτε την καρδιά μου,
χύστε το αίμα όλο μου, δε φταίνε τα παιδιά μου,
κι ελευθέρα να φύγουνε, ελεύθερα αφήστε». Είπες,
και βλέπω χαλασμό, βλέπω μεγάλη αντάρα, ακούω
θρήνους κι οδυρμούς, χριστιανούς να καίνε οι βάρβαροι,
να σφάζουνε, μάνες, παιδιά να κλαίνε φωνάζοντας
στον τύραννο: ανάθεμα! κατάρα! Βλέπω... Μα όχι σιωπώ.
Θα πει η Ιστορία τα τρομερά μαρτύρια, σ' αυτόν το
θάνατο Σου όπου υπέστεις να σωθεί ο Χριστιανισμός Σου
απ' τη Φυλή την άγρια, του Γένους τυραννία. Σαν
ποιμενάρχης άξιος την κεφαλή Σου κλίνεις
στο Γολγοθά, Ευθύμιε, απάνω στο Σταυρό Σου και
μ' ένα φωτοστέφανο πετάς στο πάνθεο Σου με ήρωες,
με μάρτυρες, αιώνια να μείνεις. Τιμή μεγάλη άφησες και
δόξα στην πατρίδα τιμή εις τα Παράκοιλα που 'ναι
γεννέτειρά Σου. Θα σ' έχουνε για καύχημα μια φωτεινή
αχτίδα που θα φωτίζει το χωριό η θεία η μορφή Σου,
όταν σε λίγο στήσουμε και κει την προτομή Σου. Έμεινες
το αγλάισμα εδώ εις το Λειμώνα εδώ που γαλουχήθηκες
και οι Άγιοι Αδελφοί Σου υπέρ της αναπαύσεως θα δέονται
της ψυχής Σου. Το όνομα Σου αθάνατο θα μείνει στον αιώνα
και δίνοντας μας άνωθεν τη θεία ευλογία φωνώ, ω εθνομάρτυρα,
η μνήμη Σου αιωνία.
Από τον Ηγούμενο της Ιεράς Μονής Λειμώνος έχει γραφεί ασματική ακολουθία.
Αντιγράφουμε μερικά κομμάτια:
Ουχ ειρκτή ουδέ μάστιγες, ουδέ κόλαφοι Αγιε
της ψυχής εσάλευσον το στερέμνιον
αλλ' απαράτρωτος έμεινας, παμμάκαρ Ευθύμιε
προσευχόμενος Θεώ και σαυτού τα εξόδια ψάλλων
ότι σίτος υπάρχει Θεού Λόγου και ηλέσθης τοις βασάνοις
ιν' άρτος γένη γλυκύτατος.
Χαίρε και ευφραίνου η Μηθυμναίων ποίμνη άπασα
τέρπου και αγάλλου τον Αγριτέλλην ηγεννήσασα
Παρακοίλων μυροβόλος Ενορία,
και Λειμωνος η Αγία Συνοδεία
και δοξάσατε Θεόν τον εν εσχάτοις χρόνοις
εθνοϊερομάρτυρα τη Εκκλησία χαρισάμενον.
Παράκοιλα τε και Πόντος νυν εορτάζουσι
την πάμφωτόν Σου μνήμην Ιεράρχα Κυρίου
Ευθύμιε τρισμάκαρ Ζήλων κλεινέ, ω Επίσκοπε κράτιστε
και εκθειάζουν μώλωπας τουν εν Σοι
και αλύσεις μαρτυρίου Σου.
Μεγαλυνάριον
Τον εκ Παρακοίλων θείον βλαστόν
και τον εκ Μηθύμνης εξορμώμενον γεραρόν
ποιμένα τον μέγαν Ευθύμιον των Ζήλων
υμνήσωμεν Εύθυμης χαίρε βοώντες Αυτώ.
(Αρχιμανδρίτου Νικόδημου Παυλόπουλου)
Επίλογος
Με την εργασία μας αυτή γνωρίσαμε και πιστεύουμε ότι τιμήσαμε έναν σπουδαίο Άνθρωπο, έναν ηρωικό Εθνάρχη που κατάγεται από το χωριό μας, τα Παράκοιλα.
Ίσως να μην αναφέραμε περιοχές της κοντινής μας Μικράς Ασίας αλλά πόλεις και χωριά του μακρινού της Πόντου, αφού εκεί έδρασε και πέθανε ηρωικά ο Ευθύμιος Αγριτέλλης.
Είναι σίγουρο όμως ότι αν ήταν επίσκοπος σε μια από τις πιο γνώριμες ακουστικά σε εμάς πόλεις της Μικράς Ασίας την ίδια ηρωική και ηγετική δράση θα είχε. Τότε ίσως οι αφηγήσεις γι' αυτόν και το έργο του θα ήταν από το στόμα των προπαπούδων και προγιαγιάδων μας που ήρθαν πρόσφυγες από τη Σμύρνη, το Αϊβαλί, την Πέργαμο...
Μακάρι μορφές σαν τον Ευθύμιο να υπάρχουν όχι για να σέρνουν το χορό του πολέμου και της προσφυγιάς αλλά για να σέρνουν το χορό της συμφιλίωσης και της ειρηνικής συνύπαρξης των λαών.
Η θυσία όμως πολλών γνωστών και αγνώστων ηρώων, αφανών και επιφανών μαζί και του Ευθυμίου Αγριτέλλη μας υπενθυμίζει να μην ξεχνάμε.
Έχουμε χρέος να τους θυμόμαστε και να τους τιμάμε.
ΠΗΓΕΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ:
1) Αρχείο Ευθυμίου Γ. Αγριτέλλη (ανηψιού του εθνομάρτυρας).
2) Λόγος επιμνημόσυνος εις επίσκοπον Ζήλων εκφωνηθής τη 11η Αυγούστου εις Ι.Μ. Λειμώνος (αρχιμανδρίτου Νικόδημου Παυλοπούλου-Ηγουμένου Ι.Μ. Λειμώνος) -Μυτιλήνη 1982.
3) Οι Άγιοι της Πάφρας του Πόντου (Γεώργιος θ. Αντωνιάδης - Θεόδωρος Γ. Αντωνιάδης (Θεσσαλονίκη
1998).
