ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΟΥ ΠΕΝΘΟΥΣ

Μητροπολίτου Νικοπόλεως & Πρεβέζης

Χρυσοστόμου

            Τό σημαντικότερο παράδειγμα ἀπό τά Εὐαγγέλια, αὐτό πού δίνει τό μέτρο καί τόν τρόπο μέ τόν ὁποῖο ὀφείλει  ὁ χριστιανός νά ἀντιμετωπίζει τό φαινόμενο τοῦ θανάτου εἶναι ἡ περίπτωση τῆς ἀνάστασης τοῦ φίλου τοῦ Χριστοῦ Λαζάρου. Ὁ Χριστός, ὅπως ἀναφέρει ὁ Εὐαγγελιστής Ἰωάννης, «ὅταν τήν εἶδε (τήν Μάρθα) νά κλαίει, νά κλαῖνε καί οἱ Ἰουδαῖοι πού εἶχαν ἔρθει μαζί της, λυπήθηκε βαθιά καί ταράχτηκε, καί εἶπε: ποῦ τόν ἔχετε βάλει; καί τοῦ λένε: Κύριε, ἔλα καί δές. Ὁ Ἰησοῦς ἐδάκρυσε. Δές πόσο τόν ἀγαποῦσε!, ἔλεγαν οἱ Ἰουδαῖοι»1.

            Λυπήθηκε καί δάκρυσε γιά τόν φίλο Του τό Λάζαρο, λοιπόν, ὁ Ἰησοῦς. Ὁ Μέγας Βασίλειος ἐξηγεῖ τήν ἐκδήλωση αὐτή τοῦ Κυρίου γράφοντας ὅτι: «Ὁπωσδήποτε γιά νά ἐπανορθώσει τήν κατώδυνη καί ταπεινωτική συμπεριφορά ἐκείνων, οἱ ὁποῖοι θρηνοῦσαν ὑπερβολικά καί ὀδύρονταν γιά τίς συμφορές τους. Καί ὅτι τό δάκρυ τοῦ Κυρίου δέν γεννήθηκε ἀπό κάποιο πάθος, ἀλλά ἦταν διδακτικό γιά τούς ἀνθρώπους, γίνεται φανερό ἀπό αὐτό πού εἶπε: “Ὁ φίλος μου ὁ Λάζαρος κοιμήθηκε, ἀλλά θά πάω τώρα νά τόν ξυπνήσω”. Ποιός ἀπό μᾶς θά ἔκλαιγε καί θά ὂδυρόταν γιά ἕνα φίλο του πού κοιμόταν, τόν ὁποῖο σέ λίγη ὥρα ἐπρόκειτο νά τόν ξυπνήσει;2». Ρωτᾶ, λοιπόν, ὁ Μέγας Βασίλειος τόν ἀναγνώστη ἤ τόν ἀκροατή του:

            «Πῶς εἶναι δυνατόν ἐκεῖνος πού ἐπρόκειτο νά κάνει ἕνα τέτοιο θαῦμα, νά θεωροῦσε ἄξιο δακρύων τό συμβάν τοῦ θανάτου τοῦ Λαζάρου;». Καί δίδει τήν ἀπάντηση ὁ ἴδιος: «Μέ τήν συμπεριφορά του, μᾶς καθοδήγησε, ὥστε καί νά συμμετέχουμε στόν πόνο, ἀλλά νά μήν ἀφηνόμαστε στήν ὑπερβολική ἔκφραση τῆς λύπης καί σέ θρήνους, γιατί αὐτή εἶναι ἔλλειψη εὐγενείας καί χριστιανικοῦ ἤθους3».

            Ἀλλά καί ὁ ἀπόστολος Παῦλος, στήν πρός Θεσσαλονικεῖς Α΄ Ἐπιστολή τονίζει: «Θέλουμε νά ξέρετε, τί θά γίνει μέ αὐτούς πού πέθαναν, γιά νά μή λυπᾶστε καί ἐσεῖς ὅπως καί οἱ ἄλλοι, πού δέν ἐλπίζουν πουθενά. Γιατί, ἀφοῦ πιστεύουμε ὅτι ὁ Ἰησοῦς πέθανε καί ἀναστήθηκε, ἔτσι καί ὁ Θεός αὐτούς πού πέθαναν πιστεύοντας στόν Ἰησοῦ θά τούς ἀναστήσει γιά νά ζήσουν μαζί του»4.

            Ἑπομένως, ἡ μελέτη τῶν Εὐαγγελίων διδάσκει ὅτι αὐτό πού κοινῶς ἀποκαλεῖται «θάνατος» ὁ Χριστός τό ὀνόμασε «κοίμηση». Ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος ἐρμηνεύει αὐτή τήν «ὁρολογία» ὡς ἑξῆς5: «... Ὁ ἀπόστολος Παῦλος, δέν χρησιμοποίησε τήν διάκριση τῶν λέξεων μέ ἐπιπολαιότητα, οὔτε ἄσκοπα, ἀλλά γιά νά διδάξει κάτι σοφό καί μεγάλο. Στήν περίπτωση δηλαδή τοῦ Χριστοῦ τόν ὀνόμασε «θάνατο», γιά νά βεβαιώσει τό πάθος του. Στήν περίπτωση ὅμως τήν δική μας «κοίμηση [...] καί μ᾿ αὐτήν τήν ὀνομασία μᾶς παρηγορεῖ καί μᾶς γεμίζει καλές ἐλπίδες. Διότι αὐτός πού κοιμᾶται, ὁπωσδήποτε θά ἀναστηθῆ, καί τίποτε ἄλλο δέν εἶναι ὁ θάνατος παρά ὕπνος μακρύς6».

            Ὁ Ἰωάννης Χρυσόστομος δέν ἀπαγορεύει τήν ἀθυμία, οὔτε τήν λύπη καί τό πένθος, ἀλλά ζητεῖ νά μήν ἀγανακτοῦμε καί νά μήν πενθοῦμε ὑπέρμετρα. Δέν δέχεται τήν βαθειά λύπη καί τό ἀπρεπές πένθος, τήν ἀπελπισία καί τήν ἀγανάκτηση, ἀλλά συνιστᾶ τήν εὐχαριστία πρός τό Θεό. Πένθος πού συνοδεύεται ἀπό ἀνάλογες ἐκδηλώσεις προσβάλλει τόν θανόντα  καί ἐξοργίζει τόν Θεό, ἀφοῦ οὐσιαστικά καταφέρεται ἐναντίον Του θεωρώντας Τον ἄδικο7.

            Ὁ ἅγιος Γρηγόριος Νύσσης ἔγραφε πρός τόν αὐτοκράτορα Θεοδόσιο γιά τόν θάνατο τῆς ὀκτάχρονης κόρης του Πουλχερίας: «Ἄν ἔφυγε τό παιδί ἀπό ἐσένα πῆγε στό Δεσπότη τῶν πάντων. Ἔκλεισε γιά σένα τά μάτια, ἀλλά τά ἄνοιξε στήν λάμψη τοῦ αἰωνίου φωτός, ἔφυγε ἀπό τήν τράπεζά σου, ἀλλά συμμετέχει σέ ἀγγελική βασιλεία καί πῆγε στήν Βασιλεία τῶν Οὐρανῶν. Λυπᾶσαι πού δέν βλέπεις τό φυσικό κάλλος της, γιατί δέν μπορεῖς νά δεῖς τό ψυχικό της κάλλος, πρέπει νά χαίρεσαι πού δέν ἔζησε δυσάρεστα πράγματα καί δέν δοκίμασε λύπες8».

(Ἀπόσπασμα ἀπό τήν εἰσήγησή του «Τρόποι ἀντιμετωπίσεως τοῦ πένθους», πού ἔγινε σέ σύναξη ἱερέων τῆς Ἱερᾶς Ἀρχιεπισκοπῆς Ἀθηνῶν).

 1 Ἰωάννου 11, 33-36

 2 Μεγάλου Βασιλείου, P.G. 33,1277.

 3  Αὐτόθι.

 4 Θεσ/νικεῖς Α΄ 4, 13-14

 5 Ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Χρυσοστόμου, Εἰς τόν πτωχόν Λάζαρον Ε΄, ΕΠΕ 25, 552-576.

 6  »      »          »          »          »     , Παρηγορία Πενθούντων (Θάνατος, Πένθος, Μνημόσυνα), ἔκδοσις Συνοδείας Σπυρίδωνος Ἱερομονάχου, Νέα Σκήτη Ἁγίου Ὄρους, σελ. 85.

 7  Ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Χρυσοστόμου, P.G. 48, 1019.

 8  Ἁγίου Γρηγορίου Νύσσης, P.G. 46, 889

Η ΑΓΙΑ ΣΚΕΠΗ

Ο προκεχωρημένος λόχος είχε στρατοπεδεύσει σε μια ψηλή απόμερη πλαγιά. Ο π. Αλέξιος,   στρατιωτικός ιερέας, θέλησε να συμπαρασταθεί στους στρατιώτες και να τους προετοιμάσει. «Που θα πας, παππούλη; Θα χαθείς μες΄  στα χιόνια», είπε ο συνταγματάρχης. «Έχω την Παναγιά μαζί μου», απάντησε ο ιερέας και έβγαλε από την τσέπη του μια εικόνα της Παναγίας. «Αύριο τα παιδιά θα ριχτούν στη μάχη. Πρέπει να πάω».

Μέσα από δύσβατα μονοπάτια κατάφερε κάποτε να φτάσει. Οι στρατιώτες και ο λοχαγός ενθουσιάστηκαν με την άφιξή του. Στην απορία τους πως τα κατάφερε, τους είπε: «Η Παναγία με προστάτευσε». Ο λόχος συγκεντρώθηκε. Ο ιερέας τους μίλησε με αγάπη, τους ενδυνάμωσε. Τους προετοίμασε για την αυριανή Θεία Λειτουργία. «Να λειτουργήσουμε στο ξέφωτο», λέει στο λοχαγό. «Εκεί θα είμαστε ασφαλείς». Ο αξιωματικός τρόμαξε. «Όχι, πάτερ μου, θα γίνουμε στόχος στ΄ αεροπλάνα. Είναι πολύ επικίνδυνο. Να μείνουμε εδώ, κάτω απ΄  τα δέντρα, ανάμεσα στ  αντίσκηνα».

Όμως παράξενο, ο π. Αλέξιος δεν υποχώρησε. Άρχισε η Λειτουργία. Πλησίαζε στο τέλος της, όταν φάνηκε στον ορίζοντα ένα σμήνος από εχθρικά αεροπλάνα. «Θεέ μου», προσευχήθηκε μυστικά ο ιερέας. «Πρόλαβε το κακό. Μην πάρω στο λαιμό μου τόσα παλικάρια». Τα αεροπλάνα έφτασαν κι άρχισαν να βομβαρδίζουν με μανία. Οι βόμβες έπεφταν στα δέντρα πάνω απ΄  τὰ αντίσκηνα. Στο ξέφωτο απλώθηκε ένα λευκό σύννεφο που σκέπασε τα πάντα. Την αγωνία διαδέχεται η χαρά. Ολόκληρος ο λόχος γονατιστός προσεύχεται πάνω στο χιόνι. Ευχαριστεί για την ανέλπιστη σωτηρία του. Τα αεροπλάνα φεύγουν, η Λειτουργία συνεχίζεται. Τα παλικάρια πλησιάζουν και κοινωνούν γεμάτα ευγνωμοσύνη για το Θεό και την Παναγία.

Οι Χριστιανοί πάντα θεωρούσαν την Παναγία σκέπη του κόσμου. Η Εκκλησία είχε ειδική εορτή της Αγίας Σκέπης (1η Οκτωβρίου), για να θυμάται το γεγονός της εμφανίσεως της Παναγίας στο ναό των Βλαχερνών, όπου εν ώρα Θείας Λειτουργίας, μπροστά στα μάτια του «δια Χριστόν σαλού» αγίου Ανδρέα, άπλωσε πάνω από το λαό το φωτεινό πέπλο της, για να δείξει ότι σκέπει τους ανθρώπους που την επικαλούνται.

Ιδιαιτέρως πολλά θαυμαστά γεγονότα κατά τον πόλεμο του 1940, σαν αυτό που προαναφέρθηκε, έδωσαν στο έθνος ολόκληρο την αίσθηση, οτι η Παναγία δεν εγκατέλειψε τον πιστό της λαό, αλλά συνεχίζει να τον σκεπάζει «από πάσης προσβολής εναντίας». Η διαπίστωση αυτή ώθησε την Εκκλησία να μεταφέρει την εορτή της Αγίας Σκέπης από την 1η στην 28η Οκτωβρίου (ημέρα της εθνικής εορτής). Βέβαια ο «πιστός λαός» της Παναγίας δεν ταυτίζεται με ένα συγκεκριμένο έθνος. Περιλαμβάνει τα εγκατεσπαρμένα σε όλα τα έθνη της γης πιστά τέκνα της. Ακόμα κι αν ανήκουν σε αντίπαλα στρατόπεδα. Εκείνη τα σκεπάζει και τα σώζει, εφ΄  όσον και αυτά την αναγνωρίζουν ως μητέρα τους.

Πώς μπόρεσε όμως η Παναγία να γίνει σκέπη όλου του κόσμου; Επειδή η καρδιά της, γεμάτη από ευγνωμοσύνη προς τον Θεό που «επέβλεψεν επί την ταπείνωσιν της δούλης αυτού» και την επέλεξε για μητέρα του Υιού Του, γέμισε και από αγάπη. Αγάπη γι΄  Αυτὸν που γέννησε, αλλά και για όλα τα πλάσματά Του. Ο Θεός την υπερύψωσε επειδή υπήρξε πάντοτε η ταπεινή δούλη Του (πρβλ. Ιακ. 4,6). Έτσι η μητρική της καρδιά επλάτυνε. Έγινε Πλατυτέρα των ουρανών. Αγκάλιασε τους πάντες. Χώρεσε μέσα της την κτίση ολόκληρη. Έγινε σκέπη όλου του κόσμου. Μπορεί να τρέχει οπουδήποτε την καλεί το κάθε παιδί της.

Δεν θα μπορούσε να  ΄ναι και για μας προστασία η Παναγία; Κι αντί να την καλούμε μόνο στην ώρα της ανάγκης μας, δεν θα  ταν σωστότερο να ζούμε κάθε στιγμή με τον τρόπο που θα  ΄θελε εκείνη; Αν τη θέλουμε για μητέρα μας, δεν πρέπει να την κάνουμε να καμαρώνει κι εκείνη λίγο για τα παιδιά της;                                                                                         

Πρωτ. Δ. Μ.

ΨΥΧΗ ΚΑΙ ΕΞΟΥΣΙΑ

            Τό 2004 πρόεδρος τοῦ Εὐρωπαϊκοῦ Κοινοβουλίου ἦταν ὁ Ἰρλανδός Πάτ Κόξ. Τότε, βρέθηκε στήν Ἑλλάδα καί ἔδωσε μία συνέντευξη, ὅπου μεταξύ ἄλλων, εἶπε καί τά ἑξῆς πολύ ἐνδιαφέροντα (ΒΗΜΑGAZINO, Ἰούνιος 2004):

            -Ἐρώτ.: Μπαίνοντας κανείς στό δωμάτιο τῆς ἐξουσίας μπορεῖ νά χάσει τήν ψυχή του;

            -Ἀπάντ.:Ὅλα εἶναι πιθανά. Νομίζω ὅμως ὅτι εἶναι πολύ σημαντικό νά κάνεις ὅ,τι περνάει ἀπό τό χέρι σου γιά νά μήν τή χάσεις.

            -Ἐρώτ.: Τί βλέπει ἕνας ἄνθρωπος τήν πρώτη φορά πού μπαίνει μέσα στό δωμάτιο τῆς ἐξουσίας;

            -Ἀπάντ.: Ρεαλιστικά ἐντελῶς, ἕνα μέλος τοῦ Εὐρωπαϊκοῦ Κοινοβουλίου βλέπει καταρχήν ἕνα γραφεῖο μεγαλύτερο ἀπό αὐτό πού τοῦ εἶχαν δώσει πρίν, ὡραιότερη θέα ἀπό τό παράθυρο καί τριγύρω ὅλο τό ἐπιτελεῖο του, μέ  τό ὁποῖο μοιράζεται αὐτόν τόν χῶρο. Αὐτές εἶναι οἱ ὁρατές παγίδες πού συνοδεύουν τήν εἴσοδο στό δωμάτιο ἐξουσίας. Ἔχω ὡστόσο ἔντονα τήν αἴσθηση ὅτι ἀπό αὐτή τή δουλειά πού κάνω τώρα εἶμαι περαστικός, σάν διαβατάρικο πουλί. Τά γραφεῖα τῆς ἐξουσίας, τά περιβάλλοντα τῆς ἐξουσίας, ἡ ἴδια ἠ ἐξουσία εἶναι ἐδῶ, ἀλλά ἐγώ ἀπό δῶ εἶμαι περαστικός. Γνωρίζω πολύ καλά ὅτι ὅλα αὐτά μιά ἡμέρα θά τελειώσουν. Γιά μένα. Γιατί, τά ἴδια θά συνεχίσουν νά ὑπάρχουν καί ὕστερα ἀπό μένα. Τό γραφεῖο θά συνεχίσει νά εἶναι ἐδῶ, ὅλες οἱ παγίδες τῆς ἐξουσίας θά συνεχίσουν νά εἶναι ἐδῶ! Ὅλα αὐτά ὅμως ἀνήκουν στό γραφεῖο, ὄχι στούς ἀνθρώπους πού περνοῦν ἀπό αὐτό. Ἔτσι λοιπόν, ἀπό τήν πρώτη στιγμή πού μπῆκα ἐδῶ μέσα, ἔνοιωθα τήν ἡρεμία καί τήν ἄνεση πού μοῦ προσέφερε ἡ ἐπίγνωση ὅτι, ὅπως μπῆκα, ἔτσι μιά ἡμέρα θά ξαναβγῶ.

*            *            *

            Εἶναι ἐκπληκτικός ὁ τρόπος σκέψης τοῦ Ἰρλανδοῦ πολιτικοῦ! Κυρίως, διότι πολύ σπάνια ἀκοῦμε τέτοια λόγια ἀπό πολιτικούς. Ταυτόχρονα, ὅμως, μᾶς ὑπενθυμίζει τά ἑξῆς πολύ σπουδαῖα λόγια τοῦ Χριστοῦ:

            -Τί κέρδος θά ἔχει ὁ ἄνθρωπος, ἀκόμη καί ἄν κερδίσει ὁλόκληρο τόν κόσμο, ἄν ὑποστεῖ ζημιά στήν ψυχή του; (Ματθ. 16,26).

            Ἑπομένως, εἶναι ἀνόητο νά «κολλᾶμε» σέ πρόσωπα καί πράγματα τοῦ κόσμου, τά ὁποῖα βλάπτουν τήν ψυχή μας καί τήν σχέση μας μέ τόν Χριστό. Ἡ ἐξουσία δίνει τήν δυνατότητα στόν ἄνθρωπο νά ἀπολαύσει τά ἐπίγεια ἀγαθά. Ὅμως, ἄν τό γεγονός αὐτό γίνεται κατά τρόπο ἁμαρτωλό, τότε μᾶς ἐξουσιάζουν τά πράγματα. Καί πολλές φορές, γινόμαστε δοῦλοι προσώπων καί πραγμάτων! Αὐτό ἀκριβῶς ἐπισημαίνει καί ὁ κ. πρόεδρος: Εἶναι καταστροφή νά προσκολληθοῦμε σέ πράγματα μέ ἡμερομηνία λήξεως!

            Καί γιά νά μήν νομίσει κανείς ὅτι αὐτά ἐπιτυγχάνονται μόνο μέ... καλή διάθεση, ἄς δοῦμε καί τόν ἐπίλογο τῆς συνέντευξης:

            -Ἐρώτ.: Ἀπό ὅ,τι ξέρω εἶστε θρησκευόμενος ἄνθρωπος.

            -Ἀπάντ.:  Ναί, προέρχομαι ἀπό οἰκογένεια πιστῶν, ἀλλά καί μόνος μου πηγαίνω συχνά στήν ἐκκλησία. Πέρυσι ἔκανα μέ τήν οἰκογένειά μου θαυμάσιες διακοπές στά Κύθηρα. Πραγματοποίησα μόνος μου ἀρκετές ἐπισκέψεις σέ ἐκκλησίες γιά νά ἀποκτήσω τήν αἴσθηση τῆς ὀρθόδοξης λειτουργίας. Μάλιστα  τόν Δεκαπενταύγουστο παρακολουθήσαμε οἰκογενειακῶς μιά ὑπέροχη ὀρθόδοξη θεία Λειτουργία στήν ἐκκλησία τῆς Παναγίας τῆς Μυρτιδιώτισσας.

            Ἐμεῖς, ἄς προσθέσουμε ἐδῶ μόνον τά λόγια τοῦ Χριστοῦ:

            Ὅποιος ἔχει αὐτιά γιά νά ἀκούει, ἄς ἀκούει (Ματθ. 11,15)!

Ἀρχιμ. Ν. Κ.

Η ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΕΥΛΑΒΕΙΑ ΚΑΙ Ο... ΓΕΡΜΑΝΟΣ

            Ὅταν οἱ Γερμανοί στόν Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο εἶχαν εἰσβάλει στήν Ρωσία μεταξύ τῶν στρατιωτῶν ἦταν ἕνας Γερμανός φιλόλογος, ὁ Μάρτιν Γιόρταν, πού διηγεῖται τό ἑξῆς περιστατικό:

            Ἕνα βράδυ ξεκουραζόταν, μετά ἀπό μία μάχη, στό σπίτι ἑνός ρωσικοῦ χωριοῦ μαζί μέ ἄλλους συναδέλφους τουστρατιῶτες. Σέ κάποια στιγμή οἱ συνάδελφοί του ἄρχισαν νά ἀστειεύονται μεταξύ τους, νά γελοῦν καί νά τραγουδοῦν ἕνα θορυβῶδες τραγούδι.

            «Ξαφνικά ἐμφανίζεται μιά νεαρή ρωσίδα, στό σπίτι τῆς ὁποίας στεγαζόμαστε», λέγει ὁ Γερμανός φιλόλογος καί στρατιώτης, «καί ἀφοῦ μᾶς ἔρριξε ἕνα αὐστηρό βλέμμα, ἔδειξε μέ τό δάκτυλο της τό εἰκονοστάσι, πού ὑπῆρχε στό δωμάτιο καί τό καντήλι, πού ἦταν ἀναμμένο, σάν νά μᾶς λέγει πόσο ἄτοπο καί ἀνάρμοστο ἦταν νά φερώμαστε ἔτσι μπροστά στίς ἱερές εἰκόνες.

            Ὑπῆρξε τόση ἡ κατάπληξη καί ὁ σεβασμός, πού ἔνοιωσα γιά τήν ὀρθόδοξη αὐτή νέα, ὥστε μόλις τελείωσε ὁ φρικαλέος ἐκεῖνος πόλεμος, ζήτησα ἀμέσως νά μάθω τί πιστεύουν οἱ ὀρθόδοξοι· διάβασα· κατηχήθηκα καί τέλος ζήτησα νά γίνω μέλος τῆς ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας».

            Ἡ ἔκφραση αὐτῆς τῆς εὐλάβειας ὡς συνέπεια τῆς ζωντανῆς καί θερμῆς πίστης στόν Χριστό, πού εἶχε ἡ νέα αὐτή ρωσίδα, ἔγινε αἰτία ἕνας Γερμανός στρατιώτης νά προβληματισθεῖ· νά θαυμάσει· νά ἐκτιμήσει καί νά σκεφθεῖ ὅτι μιά πίστη, πού διαμορφώνει ἕνα τέτοιο ἦθος δέν μπορεῖ παρά νά εἶναι ἀληθινή!

            Ἄσκησε τεράστια ἐπίδραση μέσα του αὐτό τό περιστατικό καί σφράγισε ἀνεξίτηλα τήν ἀπό κεῖ καί πέρα πορεία τῆς ζωῆς του. Καί πιό συγκεκριμένα.

            Τολμάει μέ αὐταπάρνηση καί ἡρωϊσμό νά ἔλθει σέ ρήξη μέ τούς δικούς του καί τό μέχρι τότε περιβάλλον του στήν Γερμανία· ἔρχεται στήν Ἑλλάδα, προτιμάει νά ξεριζωθεῖ ἀπό τούς μέχρι τότε οἰκείους του καί νά ζήσει τήν ὑπόλοιπη ζωή του ὡς ξένος σέ ξένο τόπο, γιά νά μπορέσει νά ζήσει σωστά ὡς ὀρθόδοξος· δηλαδή ὡς ἀληθινός χριστιανός σέ σωστή σχέση μέ τόν Χριστό καί τήν Ἐκκλησία Του. Μέ μοναδικό κριτήριο τήν Ἀλήθεια γιά τόν Χριστό.

            Ἡ ζωντανή πίστη καί ἡ εὐλάβεια μιᾶς ἁπλῆς ὀρθόδοξης χριστιανῆς ἀποτέλεσε τήν πειστικώτερη μαρτυρία γιά τόν Χριστό· καί ἀλλοίωσε σωτήρια τήν καρδιά καί τό φρόνημα ἑνός σκεπτόμενου ἀξιόλογου καί σημαντικοῦ ἀνθρώπου τῆς ἐποχῆς μας.

Ἀρχιμ. Σ. Δ.