Μας κίνησε το ενδιαφέρον μια δημοσίευση της ιστοσελίδας aktines.blogspot.com και αναζητήσαμε το συγκεκριμένο άρθρο στο περιοδικό «ΑΒΑΤΟΝ».
Η διεύθυνση της ιστοσελίδας «www.zoiforos.gr» ευχαριστεί το Διευθυντή των εκδόσεων «ΜΕΤΑΕΚΔΟΤΙΚΗ» για την άδεια του να αναδημοσιεύσουμε το παρόν άρθρο.
Σε παλαιότερο άρθρο μου στο Βήμα της 8ης Απριλίου 2007 με τίτλο «Τα Απαγορευμένα Πάθη», αναφερόμενος στην Ανάσταση του Χριστού στον αρχέγονο Χριστιανισμό και την απόκρυφη γραμματεία στη σύγχρονη επιστημονική έρευνα υπαινίχθηκα ανάμεσα στ' άλλα και την ύπαρξη μιας παράλληλης, και μάλιστα αρχαιότερης, εκδοχής της χριστιανικής διδασκαλίας, από εκείνην την οποία εκφράζει ο απόστολος Παύλος, και σύμπασα σχεδόν η μετ' αυτόν χριστιανική Εκκλησία.
Το περιοδικό ΑΒΑΤΟΝ διείδε τη σπουδαιότητα εκείνης της αναφοράς μου και με παρακάλεσε να αναφερθώ αναλυτικότερα σ' αυτή τη χριστιανική παράδοση. Με μεγάλη μου χαρά ανταποκρίνομαι στην πρόσκληση, γιατί πιστεύω πως προς αυτή την κατεύθυνση κινείται πλέον το ενδιαφέρον της επιστημονικής κοινότητας, αλλά και η κοινή γνώμη, η οποία παρότι ενθουσιάζεται από μυθοπλασίες του τύπου Κώδικας Ντα Βίντσι του Νταν Μπράουν, ή από ανακαλύψεις πολύ μεταγενέστερων απόκρυφων κειμένων (του Ιούδα), αλλά και του υποτιθέμενου τάφου του Ιησού, διψάει για σοβαρή και έγκυρη πληροφόρηση από την επιστημονική κοινότητα.
Η ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΗ ΠΗΓΗ
Ο απόστολος Παύλος είναι ο μόνος θεολόγος από την πρώτη γενιά του Χριστιανισμού που στα κείμενα του βρίσκουμε μια συγκροτημένη θεολογική διδασκαλία πάνω σε ουσιώδη ζητήματα της χριστιανικής θρησκείας. Γι' αυτό το λόγο οι επιστολές του γρήγορα αναγνωρίστηκαν ως αυθεντία από τη μεταγενέστερη Εκκλησία, σε σημείο μάλιστα να θεωρείται ως ο «πρώτος» μετά τον «Ένα» (τον Ιησού Χριστό). Σ' αυτό συνέτεινε και το γεγονός ότι οι αυθεντικές επιστολές του αποτελούν τα αποδεδειγμένα επιστημονικά αρχαιότερα σωζόμενα ιστορικά κείμενα του Χριστιανισμού.
Η επιστημονική, όμως, έρευνα των ευαγγελικών κειμένων στα πλαίσια της αναζήτησης του λεγόμενου «Ιστορικού Ιησού», που κράτησε δύο σχεδόν αιώνες, και έγινε μετά από συντονισμένες προσπάθειες της βιβλικής, της ιστορικής, της αρχαιολογικής, της κοινωνικής, αλλά και άλλων επιστημών, απέδειξε την ύπαρξη και μιας αρχαιότερης και από τις επιστολές του Παύλου γραπτής πηγής.
Αναφερόμαστε στην ύπαρξη μιας γραπτής πηγής λογίων του Ιστορικού Ιησού, την οποία χρησιμοποίησαν οι συγγραφείς των κανονικών ευαγγελίων Ματθαίου και Λουκά, παράλληλα με το κατά Μάρκον ευαγγέλιο. Την ονομάζουμε Πηγή των Λογίων, έχει όμως διεθνώς καθιερωθεί να προσδιορίζεται με το σύμβολο Q, με το αρχικό δηλαδή γράμμα της γερμανικής λέξης Quelle=πηγή. Το κείμενο αυτό παρουσιάσαμε σχετικά πρόσφατα στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό από τις εκδόσεις Άρτος Ζωής με τίτλο Τα Λόγια του Ιησού. Το αρχαιότερο ευαγγέλιο (2005).
Η σπουδαιότητα της Πηγής των Λογίων, εκτός του ότι διασώζει τις πιο σημαντικές διδασκαλίες του Ιησού, όπως π,χ. η Κυριακή προσευχή, η επί του Όρους Ομιλία, η αποστολή των μαθητών, ο ταλανισμός των γραμματέων και φαρισαίων κ.ά., εντοπίζεται στο ότι παρουσιάζει μια ιδιάζουσα εικόνα των απαρχών του Χριστιανισμού, διαφορετική από εκείνη την οποία εκπροσωπεί η παύλεια εκδοχή του.
Κυρίως όμως επιβεβαιώνει την ποικιλομορφία θεολογικού στοχασμού στον αρχέγονο Χριστιανισμό, και ιδίως την ύπαρξη περισσοτέρων της μιας θεολογικών τάσεων, για τις οποίες άλλωστε γίνεται λόγος και στις ίδιες τις επιστολές του Παύλου.
Η ΑΝΑΤΡΟΠΗ ΤΟΥ ΜΗΝΥΜΑΤΟΣ
Ένα από τα κυριότερα χαρακτηριστικά της Πηγής των Λογίων είναι ότι, σε αντίθεση από τα κανονικά ευαγγέλια, η διάταξη της ύλης της έχει ως κορύφωση όχι το Σταυρό και την Ανάσταση του Ιησού, αλλά τα έσχατα, την έλευση δηλαδή του «υιού του ανθρώπου», και ως περιεχόμενο έχει την ηθική του διδασκαλία. Απουσιάζει δηλαδή παντελώς η ιστορία του πάθους, του σταυρού δηλαδή και της ανάστασης του Χριστού, λείπουν οι άμεσες ή έμμεσες προρρήσεις του, και αγνοείται συστηματικά η χριστολογία περί «παθητού μεσσία» στα πολύ σημαντικά περί του «υιού του ανθρώπου» λόγια της ευαγγελικής παράδοσης.
Με άλλα λόγια απουσιάζει η σωτηριολογική σημασία του θανάτου του Ιησού, περιθωριοποιείται δηλαδή η σωτηριολογική εκδοχή του Χριστιανισμού, στην οποία αποκλειστικά σχεδόν επικεντρώνεται το κήρυγμα του αποστόλου Παύλου, και στην οποία στηρίχτηκε ένα μεγάλο μέρος της μεταγενέστερης χριστιανικής θεολογίας.
Αυτό σημαίνει πως στην παράδοση αυτή η θεολογική κατανόηση του προσώπου του Ιησού ήταν διαφορετική, αφού εμφανέστατα υπογραμμίζεται η εσχατολογική, η σοφιολογική, αλλά και η προφητική διάσταση του μυστηρίου της Θείας Οικονομίας και η ηθική διδασκαλία του Ναζωραίου. Μια σύντομη ματιά στα εντός του πλαισίου λόγια του Ιησού, αντιπροσωπευτικά της θεολογίας της Πηγής των Λογίων, μπορεί αβίαστα να το πιστοποιήσει.
Είτε δεχτεί κανείς αυτή την ερμηνεία είτε όχι, ένα είναι πλέον βέβαιο: η παγιωμένη μέχρι και πρόσφατα αντίληψη ότι η αρχέγονη εκκλησία ομόφωνα και αποκλειστικά θεωρούσε (και χρησιμοποιούσε) το θάνατο και την ανάσταση του Ιησού ως τον κατ' εξοχήν πυλώνα της χριστιανικής πίστεως, και ως εκ τούτου τη σωτηριολογική εκδοχή της ως κεντρικό και για πολλούς μοναδικό στοιχείο της μαρτυρίας της, σήμερα πλέον αμφισβητείται σοβαρά, αν δεν έχει πλέον πλήρως ανατραπεί.
Στο ερώτημα τι μπορεί να σημαίνει για την πορεία του Χριστιανισμού και για τους πιστούς του η μετατόπιση από την ηθική στη σωτηριολογική διάσταση του χριστιανικού μηνύματος, και από την εμπειρία στο μήνυμα, η απάντηση είναι δύσκολη.
Αυτό όμως που μπορεί με βεβαιότητα να υποστηριχτεί είναι η προτεραιότητα σε όλες σχεδόν τις αρχέγονες χριστιανικές κοινότητες της εσχατολογικής εμπειρίας, απόρροια της εξ αρχής ευχαριστιακής (δηλαδή εκκλησιολογικής) πρακτικής όλων ανεξαιρέτως των χριστιανικών ομάδων, έναντι της σωτηριολογικής ερμηνείας, που ήταν απόρροια της σταυρικής θεολογίας του αποστόλου Παύλου.
Παρόλα αυτά, από πολύ νωρίς άρχισε να διαφαίνεται μια αλλαγή του κέντρου βάρους από την εμπειρία στο μήνυμα, από την εσχατολογία στη χριστολογία (και κατ' επέκταση στη σωτηριολογία), από το γεγονός (τη Βασιλεία του Θεού), στο φορέα και κέντρο αυτού του γεγονότος (τον Χριστό, και ακριβέστερα τη σταυρική του θυσία).
Αν όμως σε ιστορικό επίπεδο πράγματι συνέβη κάτι τέτοιο, στο θεωρητικό/θεολογικό η οριζόντια-εσχατολογική θεώρηση ήταν πάντοτε η κυρίαρχη. Η (παύλεια) κάθετη-σωτηριολογική θεώρηση κατανοούνταν πάντοτε μέσα στη συνάφεια της οριζόντιας-εσχατολογικής. Αυτός είναι ο λόγος που η λειτουργική πράξη και εμπειρία της αρχέγονης Εκκλησίας ήταν αδιανόητη χωρίς την κοινωνική της διάσταση.
Η ΑΝΑΓΚΗ ΕΠΙΣΤΡΟΦΗΣ
Εκεί που η απάντηση είναι δυσκολότερη είναι στο ερώτημα: πώς και γιατί η περί Ιησού πρωτοχριστιανική παράδοση μετατοπίστηκε από το προφητικό/ηθικό/διδακτικό -αλλά και μορφολογικά λογιακό/σοφιολογικό- μοτίβο της Πηγής των Λογίων, στην (παύλεια) σωτηριολογική θεολογία και μορφολογικά στον ιστορικό τύπο του κατά Μάρκον (και των λοιπών συνοπτικών ευαγγελίων).
Πώς δηλαδή η τελετουργία εξελίχθηκε σε ιστορία, και πώς η προφητική ηθική διδασκαλία του Ιησού επικαλύφτηκε, ή ακόμη και παραμερίστηκε, από τη σωτηριολογική εκδοχή της.
Η αποκλειστικότητα της σωτηριολογικής θεώρησης των χριστιανικών απαρχών ήταν παλαιότερα σχεδόν καθολικά αποδεκτή. Πιστευόταν δηλαδή, χωρίς σοβαρές αντιρρήσεις, πως η πρωτοχριστιανική θεολογική παράδοση ακολούθησε την εξής διαδρομή: Αποκλειστικά σωτηριολογική κατανόηση της αποστολής του Ιησού-Παύλος-μετα-παύλειος Χριστιανισμός (ευαγγέλια και λοιπή κανονική καινοδιαθηκική παράδοση)->και στη συνέχεια ο επίσημος Χριστιανισμός.
Σήμερα, αντιθέτως, οι χριστιανικές απαρχές κατανοούνται με βάση την προτεραιότητα της εσχατολογικής διδασκαλίας του Ιησού, που άλλωστε εκδηλωνόταν και στα εσχατολογικά «κοινά δείπνα» και φυσικά συνεχίστηκαν με τη μεταγενέστερη «ευχαριστιακή» πρακτική της εκκλησίας. Σύμφωνα με αυτή τη θεώρηση η αρχέγονη χριστιανική φιλολογική παραγωγή ακολούθησε δύο παράλληλες διαδρομές:
(α) Πηγή των Λογίων (Q)-»επιστολή Ιακώβου->Διδαχή->κατά Θωμάν... στη συνέχεια κάποιες μεμονωμένες χριστιανικές κοινότητες, και αργότερα γνωστικισμός.
(β) Παύλος->κατά Μάρκον->Πράξεις... και στη συνέχεια η αρχέγονη χριστιανική Ορθοδοξία.
Είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον το γεγονός ότι η χριστιανική Εκκλησία διέσωσε τόσο το ευχαριστιακό/εσχατολογικό στοιχείο, ιδιάζον χαρακτηριστικό της πρώτης διαδρομής, όσο και το σωτηριολογικό/χριστολογικό, γύρω από το οποίο κυρίως αναπτύχθηκε η δεύτερη. Το πρώτο στη λατρευτική πρακτική της, το δεύτερο στη διδασκαλία και την προς τα έξω μαρτυρία της. Καταλυτικό ρόλο στο δεύτερο έπαιξε η παύλεια θεολογική ερμηνεία του θανάτου του Ιησού.
Με δεδομένο το γεγονός ότι ιστορίες είναι εκείνες που λειτουργούν ως ιδρυτικό συστατικό του κάθε θρησκευτικού συστήματος, η ιστορία του πάθους του Ιησού, του θανάτου και της αναστάσεως του, και η συνακόλουθη σωτηριολογική ερμηνεία του, αποδείχθηκε εξαιρετικά χρήσιμο συστατικό για τη χριστιανική θρησκεία.
Με αυτά ως μοχλό η αρχική εσχατολογική/προφητική/χαρισματική/ηθική της διάσταση κατόρθωσε να διασωθεί, και βεβαίως ο Χριστιανισμός όχι μόνο να επιβληθεί στην τότε γνωστή οικουμένη, αλλά και να διατηρήσει την ιδεολογική του ηγεμονία, για να χρησιμοποιήσω το γνωστό όρο του Γκράμσι, καθ' όλη τη διάρκεια της προ-νεωτερικής εποχής.
Οι παλαιές διαιρετικές αντιλήψεις του κόσμου σε αισθητό και νοητό, και του ανθρώπου σε θνητό υλικό σώμα και αθάνατη ψυχή/πνεύμα, που έκαναν επιτακτική την ανάδειξη της σωτηριολογικής εκδοχής του Χριστιανισμού, τείνουν σήμερα να εκλείψουν.
Στη νεωτερική και μετα-νεωτερική εποχή στη οποία ζούμε, όπου το ζήτημα της ατομικότητας αναδεικνύεται επιτακτικά και το αίτημα ηθικής και κοινωνικής ευαισθησίας υπερκαλύπτει την υπαρξιακή αναγκαιότητα σωτηρίας extra nos – pro nobis, δεν είναι καθόλου παράξενο ο επίσημος Χριστιανισμός να ενεργοποιήσει εκ νέου τα προ του Παύλου θεολογικά του προτάγματα.
