Από το βιβλίο της Θεολογικής Σχολής Αριστοτέλειου Πανεπιστήμιου Θεσσαλονίκης

«ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ – ΠΡΑΚΤΙΚΑ Ε' ΣΎΝΕΔΡΙΟΎ

ΘΕΟΛΟΓΙΚΩΝ ΣΧΟΛΩΝ ΑΘΗΝΩΝ ΚΑΙ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ»,

Θεσσαλονίκη, 20-22 Ιουνίου 2008,

Εκδοτικός Οίκος Αδελφών Κυριακίδη α,ε., 2010

***

ΟΙ ΠΑΤΕΡΕΣ ΔΕΙΚΝΥΟΥΝ ΤΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ

Οι Πατέρες δεικνύουν τον Πολιτισμό. Η Εκκλησία και η θρησκεία αποτελούν ουσιώδες συστατικό στην πορεία του παγκόσμιου πολιτισμού και η μεν Εκκλησία ενσαρκώνει την βούληση του ανθρώπου να ενταχθεί στο πλήρωμα των ανθρώπων που εκφράζει την χριστιανική κοσμοθεωρία για ανακαίνιση και ανάπτυξη του πολιτισμού. Από την άλλη, η θρησκεία ανταποκρίνεται στην ενδόμυχη ανθρώπινη ροπή να εγγίσει την αξία του Αγίου. Και οι Πατέρες, γνήσιοι εκφραστές της χριστιανικής διδασκαλίας, ήγγισαν ποικιλία ζητουμένων αναφερομένων στον πολιτισμό, με σειρά μηνυμάτων διαχρονικών και που αυτονοήτως, εξακολουθούν ισχύοντα, έχοντας και την σύγχρονη επικαιρότητα τους. Αναφέρουμε για παράδειγμα, τον λόγο τους για τον οικονομικό πολιτισμό, την αξιοποίηση της τέχνης, την προστασία του φυσικού περιβάλλοντος, την μέριμνα για την κοινωνική ειρήνη, τις βιολογικές αξίες, την σωματική και πνευματική υγεία, την Επιστήμη, την Φιλοσοφία. Σε μία παρηκμασμένη κοινωνία, που εξέρχεται από την κατάρρευση της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, η εμφάνιση του Χριστιανισμού ανακαίνισε τον άνθρωπο και ο λόγος των Πατέρων της Εκκλησίας μετουσιώνεται σε πράξη και θεωρία ισχύουσα διαχρονικώς. Έτσι, η σύγχρονη ανάγκη προστασίας του περιβάλλοντος, έχει την αρχή της στον πατερικό λόγο, που νοιάζεται γι' αυτό, συνιστά την λελογισμένη χρήση των αγαθών της φύσεως. Αυτήν την πατερική παράδοση ακολούθησε αργότερα ή Εκκλησία μας με το Ευχολόγιο της, για παράδειγμα ευχή επί ορύξει φρέατος, ευχές για καρποφορία αμπελώνων, κήπων, ευλόγηση οίνου κ.λπ. Με ένα λόγο, η πατερική διδασκαλία ήταν εστοιχισμένη στην εντολή του Θεού «πληρώσατε την γην και. κατακυριεύσατε αυτής». Αρκεί, βεβαίως, να έχουμε κατά νουν ότι η τέχνη είναι για τον άνθρωπο και όχι ο άνθρωπος για την τέχνη. Και οι Πατέρες έδειξαν τον δρόμο για την φροντίδα των πιστών προς την σωματική υγεία, υπό τον όρο, βεβαίως, της χριστιανικής διδασκαλίας, αφού αυτή είναι ο δημιουργός της εσωτερικής γαλήνης, της ειρήνης, της αγάπης. Άλλωστε, κατά τον Απόστολο Παύλο, το σώμα μας είναι ο «ναός του Θεού» (Β' Κορ. στ', 16), «ναός του αγίου πνεύματος» (Α' Κορ. στ', 19). Και οι Πατέρες, όπως και η Εκκλησία μας, θεωρεί το ιατρικό επάγγελμα λειτούργημα, όπως και το ιερατικό. Και αν η παρηκμασμένη Ρώμη θεωρούσε ότι η ιατρική προορίζεται για δούλους, οι Πατέρες έβλεπαν την ιατρική ως ιερό επάγγελμα, αφού απέβλεπαν στον Θεό ως ιατρό των σωμάτων και των ψυχών. Γι' αυτό, άλλωστε, και ορθόδοξη λατρεία εύχεται υπέρ νοσούντων, καμνόντων κλπ. και η Εκκλησία μας από ενωρίς ίδρυσε και ανέπτυξε νοσοκομεία και φρόντισε για φαρμακευτική περίθαλψη. Ο Ευστάθιος, μητροπολίτης Θεσσαλονίκης, εξάλλου, στο γνωστό σύγγραμμα του για την άλωση της Θεσσαλονίκης από τους Νορμανδούς το 1185 μ.Χ., γράφει ικανά περί του Νοσοκομείου της Μητροπόλεως και της τύχης του από τους φράγκικους βανδαλισμούς. Περιττόν να υπενθυμίσω την Βασιλειάδα του Μ. Βασιλείου, που υπήρξε ο πρωτεργάτης της κοινωνικής πρόνοιας.

Η Επιστήμη και η Φιλοσοφία ευεργετήθηκαν από τον πατερικό λόγο. Ο Χριστιανισμός, αρχής γενομένης από τους Πατέρες, ώθησε την επιστήμη και την φιλοσοφία σε νέους δρόμους. Ήδη στην Π. Διαθήκη διαβάζουμε «Κύριος...' έδωκεν ανθρώποις επιστήμην ενδοξάζεσθαι εν τοις θαυμασίοις αυτού» (Σοφία, Σειράχ λη', 6). Μη λησμονούμε ότι οι Πατέρες της Εκκλησίας δεν απέκλειαν την φοίτηση των νέων στις ειδωλολατρικές σχολές της εποχής τους, αρκεί να αναζητούν την αλήθεια. Ο Μ. Βασίλειος συνιστούσε την ανάγκη ο Χριστιανισμός να επωφεληθεί από την ελληνική φιλοσοφία, την ιστορία, την ποίηση και την καλλιέπεια. Ο Γρηγόριος Νύσσης συνέθεσε συγκλονιστική, στην κυριολεξία, ποίηση, μνημείο της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Άλλωστε, η σύνθεση του αρχαίου ελληνικού πνεύματος και του Χριστιανισμού, συγκρότησε τον απαράμιλλο ελληνοχριστιανικό πολιτισμό. Γι' αυτό και δικαίως, οι Πατέρες της Εκκλησίας και ιδίως οι Τρεις Ιεράρχες, χαρακτηρίζονται ως οι πρώτοι γνήσιοι ανθρωπιστές. Ο Ευρωπαϊκός πολιτισμός, δια της Αναγεννήσεως, εξετίμα, κατ' αξίαν, το έργο των Πατέρων της Ανατ. Εκκλησίας, γι' αυτό και ευθύς μετά την ανακάλυψη της τυπογραφίας μετεφρασθησαν έργα τους στην λατινική και η αναγεννώμενη Ευρώπη εγνώριζε την πατερική σοφία της Ελληνικής Ορθόδοξης Ανατολής. Ο δε μέγιστος των Ευρωπαίων της Αναγεννήσεως Έρασμος εξετίμα τον Χρυσόστομο για την καλλιέπεια του.

Και οι Πατέρες αγάπησαν την Τέχνη και ζητούσαν τα παιδιά να ασχολούνται με αυτήν, πολύ δε περισσότερον εκείνα που είχαν κλίση προς αυτήν. Συνιστούσαν, μάλιστα, να εκδαπανούν πολύ χρόνο κοντά στους δασκάλους της Τέχνης. Και μάλιστα, επευλογούσαν την ενασχόληση των μοναχών με την υφαντική, την κατασκευή δερματίνων ειδών, την οικοδομική, την ξυλουργική, την χαλκευτική και τα τοιαύτα. Μη λησμονούμε ότι από τα εργαστήρια των μοναχών εξήλθον λαμπροί καλλιτέχνες. Και φυσικά, την μεγάλη συμβολή της χριστιανικής τέχνης στον παγκόσμιο πολιτισμό, αφού η θρησκεία είναι αυτή που εμπνέει την ανώτερη πνευματική ζωή και επηρεάζει πολλαπλώς την κοινωνία. Ας διαβάσει κανείς τον Φώτη Κόντογλου, τον Γιάννη Τσαρούχη και θα αντιληφθεί την σημασία της χριστιανικής τέχνης στον πολιτισμό μας. Και βεβαίως, είναι ψεύδος ότι ο Χριστιανισμός κατέστρεψε την αρχαία, την κλασσική τέχνη αντίθετα, την ηύρε κατεστραμμένη, παρηκμασμένη και την αναζωογόνησε. Ας θυμηθούμε τους αρχιτέκτονες της Αγίας Σοφίας, τον Δομήνικο Θεοτοκόπουλο, τον Πανσέληνο.

Και για την Μουσική οι Πατέρες είχαν τον ιδικό τους λόγο. Ο Μ. Βασίλειος, εδίδασκε από τότε, ότι η μελωδία, και μάλιστα οι ψαλμοί, καταπραΰνει τον θυμό και ότι η Μουσική έχει την δύναμη να μεταβάλει την ψυχική διάθεση μας. Πόση και ποια είναι η συμβολή της χριστιανικής μουσικής στον μουσικό παγκόσμιο πολιτισμό, μπορεί να αντιληφθεί κανείς από το τεράστιο έργο του Σεβαστιανού Μπαχ, του Χαίντελ, του Χάυδν, του Μπετόβεν, ακόμη και του δικού μας Μίκη Θεοδωράκη που εμπνεύσθηκαν από την χριστιανική διδασκαλία, αποδίδοντας χριστιανικό οντολογισμό, νοσταλγία προς το θείο και αιώνιο. Και πάνω απ' όλα, η βυζαντινή μουσική, η υμνογραφία ενός Ρωμανού Μελωδού, για παράδειγμα. Και η λαϊκή θρησκευτική παράδοση, στην εκδοχή του ποιητικού της λόγου, ενέπνευσε έξοχους ποιητές της νεοελληνικής λογοτεχνίας, από τον Σολωμό ως τον στρατευμένο Γιάννη Ρίτσο. Και αυτό το εθιμικό δίκαιο της Τουρκοκρατίας είναι εμπνευσμένο από την λαϊκή χριστιανική διδασκαλία. Και αντίθετα απ' αυτά τα ωραία, τα εκπηγάζοντα από την ηρεμία της χριστιανικής διδασκαλίας, πόσον δυσάρεστες στην αισθητική και την ακοή είναι εκείνες οι μουσικές συνθέσεις και τα μουσικά συγκροτήματα που επαίρονται ότι εμπνέονται από τον Διάβολο, πόσον αντιπολιτισμικές και αντιαισθητικές είναι. Κόλαση της ανθρωπινής ψυχής, βρυγμός και τριγμός των οδόντων, όπως μας προειδοποίησε ο Ιησούς.

Η καλλιτεχνία και το ωραίο ευλογήθηκαν από τον Θεό «και είδεν ο Θεός τα πάντα όσα εποίησε, και ιδού καλά λίαν», γράφει η Γένεσις 1, 31. Και ο Μ. Βασίλειος μας λέγει εις Εξαήμερου, ομιλ., ότι ωραίον γι' Αυτόν είναι εκείνο που κατασκευάστηκε σύμφωνα με τους κανόνες της Τέχνης και συμβάλλει στην εκπλήρωση του σκοπού για τον οποίον έγινε. Από την πατερική διδασκαλία εμπνεόμενη η χριστιανική τέχνη, ξεπέρασε την ευδαιμονιστική ιδιομορφία της κλασσικής αρχαιότητας που διακρίνεται για την εξωτερικότητα και την περατότητα. Η χριστιανική τέχνη, μέσω της πατερικής διδασκαλίας, αναζητεί απειρότητα και εσωτερικότητα, έχει το υπερβατικό, το μεταφυσικό, την προοπτική του απείρου.

Όσο για το Θέατρο, γνήσια αναμφιβόλως έκφραση πολιτισμού, οι Πατέρες της Εκκλησίας θεωρούσαν ότι από αυτό προέρχονται τα ολέθρια διδάγματα και κοινόν της ασελγείας διδασκαλείον. Ασφαλώς ζούσαν στην εποχή τους, οπότε το θέατρο είχε, πράγματι, εκφύγει του προορισμού του.

Οι Πατέρες της Εκκλησίας συνήργησαν δραστικώς στην ανάπτυξη του κοινωνικού βίου όταν ωμίλησαν και έγραψαν και διεύρυναν την χριστιανική διδασκαλία με το «ουκ ένι Έλλην και Ιουδαίος» και «ουκ εστίν άρσεν και θήλυ», ανοίγοντας διάπλατα την κοινωνική ισότητα και την ισότητα των δύο φύλων, εξωραΐζοντας την γυναίκα και οδηγώντας στον αληθινό φεμινισμό. Και ο Γρηγόριος ο Θεολόγος το αποτύπωσε αυτό σε έξοχους στίχους:

Εις χους πάντες, ενός πλαστού γένος. Η δε τυραννίς

Εις δύο τα θνητών έσχισεν, ουχί φύσις.

Δούλος εμοί πάς σκαιός, ελεύθερος όστις άριστος.

Ας θυμηθούμε τις ομιλίες των Πατέρων για τις άγιες γυναίκες, τις όσιες και τις μάρτυρες. Ο Ιω. Χρυσόστομος είναι σαφής για την κοινωνική ισότητα: Ου διήρηται το στρατοπέδου του Χρίστου δια την φύσιν, άλλ' εις έστιν ο σύλλογος. Και τα κοινωνικά αγαθά είναι για όλους «και η αυτή τροφή πρόκειται άπασι τοις ενταύθα βιούσιν, ούτω και τότε το αυτό μάννα, η αύτη πηγή άπασιν επρόκειτο», θα ειπεί πάλιν ο Ιω. Χρυσόστομος.

Άλλωστε, ο Μ. Βασίλειος σημείωσε πόσον ρευστή είναι η φύση του πλούτου. Σήμερα το χωράφι είναι του τάδε και αύριον άλλου και ύστερα από ολίγον άλλου, γράφει ο Μ. Βασίλειος.

Ο πλούτος είναι προσωρινός «πλούτος δε κα\ δυναστεία και περηφάνεια και τρυφή και πάς ο τοιούτος όχλος ο καθ' ήμέραν εκ της ημετέρας άνοιας αυξανόμενος, ούτε συμπροήλθε προς τον βίον ημίν, ούτε συναπήλθέ τισιν». Και τονίζει παρακάτω τα δεινά της κοινωνίας από την αχόρταστη επιθυμία του πλούτου, για να υπενθυμίσει στην συνέχεια το «Πλούσιοι επτώχευσαν και επείνασαν οι δε εκζητούντες τον Κύριον ουκ ελαττωθήσονται παντός αγαθού». Και συνεχίζει με την αυτοπαγίδευση των πλουσίων μες στα πλούτη τους, αυτοπαγίδευση που συνεργεί στην καταστροφή του πολιτισμού, του κοινωνικού ιστού, με την αισχροκέρδεια, την νόμιμη κλοπή και όλα όσα παρακολουθούμε καθημερινά. Και ο Μ. Βασίλειος συνιστά να διαχειριζόμαστε τον υλικό πλούτο σύμφωνα με τις εντολές του Θεού και ότι αξιέπαινος είναι εκείνος που έχει πλούτο αλλά ξέρει να τον διαχειρίζεται —χρησιμοποιεί μάλιστα, ο Μ. Βασίλειος, το του Σωκράτους, που είπε σε κάποιον πλούσιο που υπερηφανευόταν για τον πλούτο του, ότι δεν θα τον θαυμάσει, προτού πεισθεί ότι ξέρει καλά και να τον χρησιμοποιεί Και ο Ιω. Χρυσόστομος, γράφει, ότι καλός είναι ο πλούτος, αν δεν υπάρχει αμαρτία στην απόκτηση του και ότι ο πλούτος καθίσταται υπηρέτης των πονηρών. Και ακόμη, ότι εκείνος που πλουτεί αδίκως, μοιάζει με αρπακτικό θηρίο, ωμός, απάνθρωπος. Περιττόν, βεβαίως, να σχολιάσει κανείς στην σημερινή εποχή μας τα συμβαίνοντα, λυπηρά κατά πάντα, με εκείνους που αδικούν, φονεύουν, παρανομούν για την απόκτηση του και ανατρέπουν τον κοινωνικό ιστό. Και ο Ιω. Χρυσόστομος θα μας διδάξει: Οικίαν μίαν τον κόσμον τούτον έδωκεν ο Θεός, ένα ήλιον, ένα ουρανόν, μίαν ανήκε τράπεζαν, την γήν.

Και ποιος είναι ο παγκόσμιος πολιτισμός, η πολιτισμένη ανθρώπινη Κοινωνία, όταν η επίδειξη η καινόδοξη, οι ατελείωτες απαιτήσεις και οι περιττές δαπάνες των πλουσίων που θα μπορούσαν να θρέψουν τα εκατομμύρια των πτωχών, όπως θα συστήσει ο Μ. Βασίλειος στην ομιλία του Προς πλουτούντας, καταστρέφουν την ισορροπία των κοινωνιών μας. Και πόσον διαφορετική θα ήταν η πανανθρώπινη κοινωνία εάν ο πλούτος μοιραζόταν για το κοινό καλό. Η χριστιανική αντίληψη για ιδιοκτησία διαποτίζεται από την κοινωνική αλληλεγγύη και την αντίληψη της εξασθενίσεως του ωμού ατομικού εγωισμού. Ο Χρυσόστομος θα διδάξει το δε εμόν και σον τούτο ρήματα έστι ψιλά μόνον. Και εδώ η επίφαση της αρχαίας γραμματείας όπως το ομόλογον του Ευρυπίδου Τα χρήματα που έχουν οι θνητοί δεν είναι ιδικά τους, αλλά τα έδωσαν οι Θεοί για να τα επιμελούνται και του φιλοσόφου Βίωνος  Τα χρήματα στους πλουσίους η τύχη δεν τα εδώρησεν, αλλά τα εδάνεισε! Όχι, βεβαίως, ότι ο Πατέρες ήσαν κατά του πλούτου, αλλά κατά του κακώς πλουτείν, όπως θα μας ειπεί ο Ιω. Χρυσόστομος. Και οι Πατέρες σε αυτήν την κατεύθυνση μιλούσαν για το αγαθό της φιλανθρωπίας και την κακία της φιλαργυρίας, αλλά και της φιλαρχίας, την οποία ο Μ. Βασίλειος χαρακτηρίζει διαβολικό και φοβερό πάθος. Και ο Ιω. Χρυσόστομος θα μας ειπεί από τότε ότι η φιλαρχία και η φιλαυτία μπορούν να επηρεάσουν ακόμη και την δικαιοσύνη. Και φαινόμενα τέτοια αρνητικά, δυστυχώς, σημειώνονται συχνά στους καιρούς μας. Και είναι κρίμα που η κοινωνική επιστήμη, αλλά και η πολιτική δεν ενωτίσθησαν τα χριστιανικά διδάγματα, αν ο πλούτος και η ιδιοκτησία είχαν χριστιανικό περιεχόμενο, θα αποφεύγονταν οι πολλές κοινωνικοπολιτικές ακρότητες της εποχής μας. Επ' αυτού παρατηρούμε το εξής: Και αναμφιβόλως, ο σημερινός πολιτισμός μας, ιδίως δε ο καλούμενος Δυτικός, εδράζεται επί της χριστιανικής πίστεως και της ελληνικής σκέψεως, αλλά νομίζομε ότι η επίδραση τους υπήρξεν ιδιαιτέρως έντονη στην ιδιωτική ζωή και ηθική, στην τέχνη, την λογοτεχνία. Όχι, όμως, δυστυχώς, στην δημόσια και ομαδική πλευρά του ανθρωπίνου βίου. Και αυτό δεν το αντελήφθησαν οι σύγχρονοι Ευρωπαίοι πολιτικοί συλλήβδην, όταν απέκλειαν από το Ευρωπαϊκό Σύνταγμα στην Νίκαια, το 2002, την γενναία συμβολή του Χριστιανισμού στην συγκρότηση του Ευρωπαϊκού Πολιτισμού. Η Ευρώπη, ίσως, απώλεσε μία τέτοια ευκαιρία και οι αρνητικές συνέπειες του αποκλεισμού του Χριστιανισμού στο επισημότερο κείμενο της υπάρξεως της θα φανούν (ή φαίνονται κιόλας) στο άμεσο μέλλον. Ελησμόνησαν οι συντάκτες του εν τη πλησμονή της άκρατης τεχνοκρατίας ότι ο Χριστιανισμός εβεβαίωσε τον άνθρωπο ως αιώνια αξία, ενώ πριν η αρχαία τραγωδία δια του κλασσικού πνεύματος έθετε το πρόβλημα του ανθρώπου, χωρίς να το λύει. Επ' αυτού, η σημερινή καλούμενη Χριστιανική Ευρώπη και πολιτική, δεν ανέγνωσε ούτε τον πατέρα της Δυτ. Εκκλησίας Θωμά Ακινάτη, που, επηρεασμένος από τον Ιω. Χρυσόστομο δίδαξε ότι ο κάτοχος, ο πλούσιος, είναι απλός επιμελητής και διαχειριστής της περιουσίας εν ονόματι του δικαιοπαρόχου Θεού, έναντι του οποίου, κατά τον Ιω. Χρυσόστομο, υποχρεούται εις λογοδοσίαν και να υπακούει εις το jus procurandi και jus dispensandi κατά τον Θωμά Ακινάτη. Γι' αυτό και ο Χριστιανισμός, κατά την διδασκαλία των Πατέρων, είναι ο πρωτοπόρος της εσωτερικής κοινωνικής γαλήνης και αρμονίας.

Περιττόν, βεβαίως, να ειπώ πόσον ο λόγος των Πατέρων της Εκκλησίας είναι χρήσιμος ακόμη και σήμερον στους μελετητές της Οικονομικής Επιστήμης, εφ' όσον οι Πατέρες έγραψαν και ωμίλησαν για τον αθέμιτο ανταγωνισμό, την τοκογλυφία, τα μονοπώλια, την εκμετάλλευση των εργαζομένων, την συμμετοχή των εργαζομένων στα κέρδη, την οικονομική ανάπτυξη, την αποθησαύριση, τον υλισμό. Ο Υλισμός και η Ύλη, κατά τον Μ. Βασίλειο, είναι χωρίς ποιότητα, χωρίς μορφή, χωρίς σχήμα και διακρίνεται για την απερίγραπτη ασχήμια. Για τον Μ. Βασίλειο οι υλιστές παραβάλλουν την ανεξιχνίαστη δύναμη του Θεού με την πραγματικότητα της ύλης. Η πτώση των υλιστικών καθεστώτων προ εικοσαετίας περίπου, έδειξε το τρομερό λάθος εκείνων που εστήριζαν την πολιτική κοσμοθεωρία τους και την ιστορική βιωσιμότητα των κρατών αυτών στην υλιστική θεωρία, παράγοντας ένα νόθο ή και στρεβλωμένο πολιτισμό αποκεκηρυγμένο από τους λαούς των.

Σημειώνω, επί του προκειμένου, την ύπαρξη χριστιανικής οικονομικής σχολής στον καθολικισμό και τον προτεσταντισμό, που οδήγησε ακόμη και στην ίδρυση χριστιανοδημοκρατικών κομμάτων σε διάφορες χώρες, που σκοπόν είχαν, ανερχόμενα στην εξουσία, να εφαρμόσουν χριστιανικές αρχές. Στον λεγόμενο πολιτικό πολιτισμό η Ορθόδοξη Χριστιανική Εκκλησία δεν ενεφάνισε τέτοια μεγάλα κόμματα. Σκοπόν τα κόμματα αυτά, ιδία και εσχάτως στο Ευρωκοινοβούλιο, έχουν να εφαρμόσουν οικονομικοπολιτική ζωή, μακράν και πέραν του υλισμού, απορρίπτοντας την πάλη των τάξεων και υποστηρίζοντας την συνεργασία εργοδοτών και εργαζομένων. Απόστολος Παύλος, Κλήμης ο Αλεξανδρεύς, Ιωάννης Χρυσόστομος, Μ. Βασίλειος (Όροι κατά πλάτος) εξήραν τον ανθρώπινο μόχθο ως μέσον υλικής ζωής και κοινωνικού λειτουργήματος. Γι' αυτό και τολμά να ειπεί κανείς ότι στην Δύση η ελευθερία είναι πολιτική, υπολογισμός συμφερόντων, προϊόν ισολογισμών, στρατιωτικής ισχύος. Υπάρχει άραγε πνευματικό βάθος στις δυτικές κοινωνίες; Η χώρα μας εκράτησε, όσον χρόνον εκράτησε, παράδοση και πολιτισμό ελληνοχριστιανικό, ακόμη και στους αιώνες της δουλείας, με την απαράμιλλη λαϊκή τέχνη, στηριζόμενη όχι στην αισθητική συγκίνηση που δεν είναι λυτρωτική, αλλά στην δική της αισθητική που είναι οντολογική και αιωνία.

Σήμερον, πολιτική και Εκκλησία ομιλούν για την ανάγκη προστασίας του περιβάλλοντος. Οι Πατέρες αγαπούσαν την φύση, τα δένδρα, το ποτάμια. Ο Μ. Βασίλειος λέγει: Και είπεν ο Θεός βλαστησάτω η γη. Η φωνή αυτή είναι και το πρώτο εκείνο πρόσταγμα, έγινε σαν κάποιος νόμος της φύσεως και έμεινε μέσα στη γη, για να της δίνει στο μέλλον την δύναμη να γεννάει και να καρποφορεί. Αυτήν την αγάπη εδίδαξαν οι Πατέρες και που κερδοσκόποι και αδηφάγοι του πλουτισμού ασελγούν στο σώμα της.

Και για να προχωρήσει ο πολιτισμός απαραίτητη προϋπόθεση είναι η ειρήνη, που είναι κατά τον ιερόν Χρυσόστομον μήτηρ πάντων των αγαθών εστί και η ειρήνη πόλεμον αφανίζει. Θα ειπεί ο ίδιος Ειρήνη φόβον καταλύει, έχθραν εξορίζει. Για την ανάπτυξη της ανθρωπινής κοινωνίας ο Χρυσόστομος θεωρούσε την ειρήνη μητέρα πάντων των αγαθών, υπόθεσιν χαράς, σύμβολον των αγαθών. Και ο αυτός Πατήρ κατεδίκαζε την αναρχία, την οποία ευφυώς στην πορεία του ανθρωπίνου βίου χαρακτηρίζει ως πλοίο χωρίς κυβερνήτη. Την αναρχία, μάλιστα, θεωρεί κακόν και συγχύσεως αίτιον ενώ τον εμφύλιο πόλεμο ο Ιερός Χρυσόστομος θεωρούσε χαλεπόν και χειρότερον από τον πόλεμον, διότι αδελφός αδελφόν εις θάνατον παραδώσει και πατήρ τέκνον, και επανασταστήσονται τέκνα επί γονείς. Η πατρίδα μας, άλλωστε, έφερε μέχρι πρότινος χαίνουσες τις πληγές του εμφυλίου σπαραγμού, που ανέστειλε επί μακρόν την ευημερία και την πρόοδο του λαού μας.

Στην οικονομία του χρόνου προσπαθήσαμε να σημειώσουμε ψήγματα της μνημειώδους συμβολής της πατερικής διδασκαλίας στον παγκόσμιο πολιτισμό: στην οικονομία, στην πολιτική, στην τέχνη, την μουσική, την παιδεία, τον κοινωνικό βίο, την δημοκρατία. Μέσω των Πατέρων ο Χριστιανισμός ετοίμασε έδαφος και αρχές επί των οποίων στηρίζεται η παγκόσμια κοινωνία. Και τούτο χωρίς καμμίαν υπερβολή και επιτήδευση.