από την εφημερίδα «Ο Κόσμος του Επενδυτή»,
Σάββατο 15 - Κυριακή 16 Μαΐου 2010
Η αποτέφρωση δεν κατέστησε απλώς τα νεκροταφεία απαρχαιωμένο θεσμό, αλλά επήλθε και ως μετασχηματισμός του θρησκευτικού αισθήματος, άρα της μεταθανάτιας ψυχικής ζωής πάτησαν το πόδι τους στην Αμερική και ίδρυσαν (το 1607) το Τζέιμσταουν, πέθαναν οι περισσότεροι μέσα σε λίγους μήνες από αρρώστιες, αφήνοντας στους επιζώντες το ιερό καθήκον της ταφής. Από τότε η απλή ερώτηση των αποίκων: «Εσύ πού θάβεις τους νεκρούς σου;», σήμαινε «Ποιος είσαι;».
Η μετανάστευση προσέλαβε με τα χρόνια καταιγιστικό χαρακτήρα, καθώς Ισπανοί, Άγγλοι, Γάλλοι, Ολλανδοί, Γερμανοί, Σουηδοί και Αφρικανοί ζήτησαν την τύχη τους στην άγνωστη ήπειρο, οπότε ο θάνατος ενός συγγενούς δήλωνε αυτομάτως την ταφή του στη «δεύτερη» πατρίδα. Ήδη, βέβαια, υπήρχαν οι ταφικοί λόφοι των Ινδιάνων και οι καθολικές εκκλησίες των Ισπανών που έθαβαν τους επιφανείς κάτω από το πάτωμα του ναού και τους κοινούς θνητούς στο περιβάλλον κάμπο σάντο (ιερό πεδίο).
Αλλά η σταδιακή άφιξη ατόμων που ανήκαν κατά το πλείστον σε αιρέσεις και ακολουθούσαν δικό τους τυπικό μετέτρεψε την ταφή σε πρωταρχικό ζήτημα: ο «τόπος αναπαύσεως» ή το «κοιμητήριο», που υιοθετήθηκε κατόπιν από την ελληνική, δήλωνε για κάθε νεοπαγή κοινότητα όχι μόνο τον ταφέντα, αλλά και το θρήσκευμα των ζώντων συγγενών, τα ταφικά έθιμα της πρώτης πατρίδας, τον αξεπέραστο δεσμό καταγωγής και μετανάστευσης. Μάλιστα, αν λάβουμε υπόψη μας ότι πολλές κάστες - και οι Αφροαμερικανοί μαύροι - πίστευαν ότι τα πνεύματα των νεκρών δεν ησυχάζουν σε ξένα χώματα, μαντεύουμε τις θρησκευτικές διαστάσεις του προβλήματος.
Κατά συνέπεια, ο τάφος απέβη θρησκευτικό-πολιτικό ζήτημα, καθότι αποτελούσε προέκταση της κοινότητας, αν σκεφτούμε ότι οι ριζοσπαστικές ομάδες των αιρέσεων -όπως οι κουάκεροι- αρνιόντουσαν την τοποθέτηση ταφόπετρας στο μνήμα, ο δεσμός με τον αγαπημένο νεκρό διέτρεχε κινδύνους όχι μόνο λόγω μετακινήσεων, αλλά κυρίως λόγω του χρόνου. Οι νεκροί τρίτης γενεάς πώς θα εντοπίζονταν για να λάβουν τη θέση τους στα μαυσωλεία; Άλλωστε, δεν πρέπει να λησμονούμε ότι ο 17ος και ο 18ος αιώνας κυριαρχούνταν από το μεμέντο μόρι(μην ξεχνάς πως θα πεθάνεις), οπότε ο Παράδεισος και η Κόλαση - με οδηγό τη Βίβλο - αποτελούσαν πάγιες πεποιθήσεις των μεταναστών.
Ο θανών μπορεί να εγκατέλειψε τον εγκόσμιο βίο, αλλά δεν αφανίστηκε δια παντός, αναπαύεται εν Χριστώ' οι ζώντες μιλούν μαζί του, περιποιούνται τον τάφο του, θρηνούν πάνω στο μνήμα του. Με τα χρόνια γενιές ολόκληρες θάβονται γύρω από τον τάφο του γενάρχη - όπως στην περίπτωση του Θίοντορ Σέτζγουικ (1747-1813), μέλους του Κογκρέσου, ο τάφος του οποίου περιβάλλεται από 150 απογόνους σε ομόκεντρους κύκλους. Ο θρησκευτικός φανατισμός αποστρεφόταν τον αλλόθρησκο. Οι πουριτανοί της Βοστόνης απαγόρευαν την ταφή καθολικών, βαπτιστών, κουακέρων, όπως και στη Φιλαδέλφεια, παρά την ανεκτικότητα της, καθολικοί, Εβραίοι και Αφροαμερικανοί αποκλείονταν.
Άλλωστε, τα ταφικά έθιμα διέφεραν τόσο πολύ από αίρεση σε αίρεση και από κοινότητα σε κοινότητα, ώστε ό,τι ήταν καθιερωμένο στη μία στην άλλη θεωρούνταν ιεροσυλία. Στη Μασαχουσέτη και στη Βιρτζίνια ρίχνονταν ομοβροντίες προς τιμήν των ηγετικών στελεχών της κοινότητας.
Επιπλέον, η εκάστοτε ποσότητα της πυρίτιδας υποδήλωνε την κοινωνική θέση του τιμώμενου. Οι τρεις ομοβροντίες σήμαιναν χαμηλή κοινωνική τάξη, αντίθετα τα πέντε κιλά πυρίτιδας που διατέθηκαν για τον ταγματάρχη Φίλιππο Στίβενς (1660) αντικατόπτριζαν την εξοχότητά του, όπως και στην περίπτωση του Τζον Ουίνθροπ που αξιώθηκε ενάμισι βαρέλι μπαρούτι - οι Εβραίοι σκίζουν ένα κομμάτι από τα ρούχα τους για να επιδείξουν το πένθος τους, στον Νότο συχνά κηδεύουν τη νύχτα, κρατώντας δάδες από ξύλο πεύκου - οι ορθόδοξοι πουριτανοί αποστέλλουν γάντια υπό μορφή πρόσκλησης σε κηδεία, έτσι ο αιδεσιμότατος Άντριου 'Ελιοτ είχε στην κατοχή του 3.000 γάντια ως απόκτημα της τριακονταετούς ιερατικής του θητείας, οι Ιρλανδοί κάνουν την περίφημη ολονυκτία στον νεκρό, οι κουάκεροι κάνουν τις πιο λιτές κηδείες, οι μαύροι σπάζουν πιάτα για να κοπεί η αλυσίδα του θανάτου.
Εφόσον νεκροταφεία και ταφές δεν υπηρετούν μόνο οι θρησκευόμενοι αλλά και οι κάθε λογής άθεοι, στα τετρακόσια χρόνια του πολυπολιτισμικού πληθυσμού της Αμερικής ευνόητο ήταν η σχέση με τον θάνατο - και φυσικά με τον νεκρό - να γνωρίσει μεγάλες αλλαγές. Η αποτέφρωση δεν κατέστησε απλώς τα νεκροταφεία απαρχαιωμένο θεσμό, αλλά επήλθε και ως μετασχηματισμός του θρησκευτικού αισθήματος, άρα της μεταθανάτιας ψυχικής ζωής. Πρόκειται για νέα αισθητική του θανάτου - εμμέσως και για τη χωροταξική οικονομία των νεκροταφείων που τώρα, με τις τεφροδόχους, κερδίζουν σε χώρο και σε οικολογική προφύλαξη. Διόλου τυχαίο το ότι τα 22.000 γραφεία κηδειών νεοτερίζουν μετατρέποντας τη νεκρώσιμη ακολουθία σε έμμεση γιορτή - με φαγητά, ποτά, άνθη, βίντεο, λόγους και κοσμικότητα. Ειδικά τα βίντεο που βασίζονται στον βίο του εκλιπόντος ενσωματώνονται στην ταφόπετρα και προβάλλονται κατόπιν αιτήσεως. Εντυπωσιακό, σε όγκο και σε ζηλωτική κυριολεκτικά εμμονή, το βιβλίο της Μέριλιν Γιάλομ («Τα αμερικάνικα νεκροταφεία, 400 χρόνια ιστορίας από τα κοιμητήρια και τους τόπους ταφής», μετ. Κατ. Καλμούκου, εκδόσεις Άγρα) προσφέρεται στον αναγνώστη ως ιδιότυπη ιστορία της Αμερικής, ένα κοίταγμα από τα κάτω τόσο των πόλεων όσο και των νοοτροπιών και των αιρέσεων που ακόμη ισχύουν στις Ηνωμένες Πολιτείες όσο επιτρέπουν η Ιστορία και οι αντοχές των θνητών.
***
Εκκλησία – Κράτος
ΤΟΣΟ ΟΙ ΦΥΛΕΣ που πέρασαν τον Ατλαντικό (Άγγλοι, Σουηδοί, Ισπανοί, Γάλλοι, Γερμανοί, Ιρλανδοί, Ολλανδοί, Κινέζοι, Αφροαμερικανοί κ.τ.λ.) όσο και οι αιρέσεις (προτεσταντικές κατά βάση: επισκοπικοί, κογκρεγκασιοναλιστές, πρεσβυτεριανοί, μονιστές, μεθοδιστές, βαπτιστές και επιπλέον πουριτανοί, κουάκεροι, καθολικοί, αγγλικανοί, Εβραίοι, μουσουλμάνοι, βουδιστές κ.τ.λ.) συγκρότησαν ένα πρωτοφανές θρησκευτικό-εθνοτικό συνονθύλευμα που απέκλειε εκ των πραγμάτων τη μονοθρησκευτικότητα και φυσικά το δόγμα. ΑΝ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ η θέση του πάπα παρέμενε πανίσχυρη και αδιαμφισβήτητη, στη Νέα Αγγλία οι μετανάστες αναζητούσαν τη Γη της Επαγγελίας, τη νέα ζωή, την ελευθερία της πίστης. Το Σάλεμ όπως ξέρουμε αποτελεί συντομογραφία της Ιερουσαλήμ και η μετάβαση από τη Γηραιά στη Νέα Ήπειρο υποδήλωνε συν τοις άλλοις και μετάβαση σε προστάδιο του Παραδείσου. Ασφαλώς δεν έλειψαν οι δογματισμοί, οι φανατισμοί και η μισαλλοδοξία (οι κουάκεροι για παράδειγμα αντιμετωπίστηκαν στη Νέα Υόρκη και στη Βιρτζίνια με σκαιότητα «ευρωπαϊκή», επίσης οι βαπτιστές αρνούνταν τη θεοκρατική κοινωνία της Μασαχουσέτης), με τη διαφορά ότι δεν υπήρξε κεντρικό δόγμα, άρα οι κοινότητες, αρχικά μικρές και εσωστρεφείς, μπορούσαν να διαβιούν ανενόχλητες. Αν συνυπολογίσουμε τις διαφορετικές γλώσσες, τις διαφορετικές φυλές και νοοτροπίες, εξαρχής γίνεται φανερό ότι το κράτος που αργά ή γρήγορα θα συγκροτούνταν αποκλειόταν να μη διαχωριστεί από τις Εκκλησίες.
ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ της Επανάστασης, οι πατέρες του έθνους έλαβαν την ευφυή απόφαση ότι η επίσημη -κρατική- θρησκεία ήταν κενό γράμμα και κούφιο δόγμα. Το 99% των μεταναστών που βρήκαν καταφύγιο στην απέναντι ακτή ήταν προτεστάντες. Είναι γνωστή η άποψη του Βέμπερ αλλά όχι και η φράση του Χέγκελ: «Στον Νότο πήγαν οι καθολικοί, στον Βορρά οι προτεστάντες - οποία διαφορά!».
***
Ποιος έχει τα οστά;
Ο μοναδικός τόπος όπου οι Δυτικοί μετανάστες βρήκαν - εκτός από τους Ινδιάνους βέβαια - έναν αυτόχθονα λαό με δικά του ταφικά έθιμα ήταν η Χαβάη, τα αρχαιότερα χαβανέζικα νεκροταφεία έχουν ηλικία 1.500 ετών, προτού δηλαδή να αφιχθούν οι πρώτοι Πολυνήσιοι από τα νησιά Μαρκέζα και την Ταϊτή.
Το καίριο ζήτημα αφορά τις διενέξεις για τα οστά των πρώτων Χαβανέζων. Όταν στη Χονοκαχούα έγινε εκσκαφή για νέο ξενοδοχείο ήρθαν στην επιφάνεια παμπάλαια οστά 800 νεκρών. Έτσι το ξενοδοχείο μεταφέρθηκε αλλού και τα οστά έπρεπε να επανενταφιαστούν. Στο Οκάχου, οι 1,500 σκελετοί που βρέθηκαν εστάλησαν στο Μουσείο Μπίσοπ προς φύλαξη και μελέτη. Πώς να το ανεχθούν αυτό οι ντόπιοι που θεωρούν τα οστά των προγόνων ιερά αντικείμενα; Η χαβανέζικη λέξη για την κηδεία (κάνου) σημαίνει φυτεύω, όπερ σημαίνει ότι ο νεκρός «φυτεύεται», προκειμένου να μεταδώσει στους απογόνους το μάννα, ήτοι την πνευματική τους δύναμη.
