από το περιοδικό «Ανάπλασις»,

τεύχος 449, Σεπτέμβριος-Οκτώβριος-Νοέμβριος 2010

Δεν ήταν πολλές μέρες πού είχα διαβάσει ένα θαυμάσιο άρθρο, στο όποιο επανατίθεται διακριτικά το θέμα της Απολογητικής, και επισημαίνεται ευδιάκριτα το μεγάλο κενό της στη σημερινή κοσμογονική εποχή - Β. Νοϊτσάκης, «Η Φυσική Επιλογή», περ. Η Δράσις μας, φ. 447. Όταν, τί παράξενο! Πενήντα τρία χρόνια από την αποχαιρετιστήρια Λειτουργία στο εκκλησάκι της Πάρνηθας, της Πανεπιστημιακής έδρας για εκείνον, των φοιτητικών εδράνων για μένα, Κυριακή Δ' Νηστειών, Όσιου Ιωάννη της Κλίμακας - 13.3.2010 - αμέσως μετά το Χερουβικό, ήρθε ολοζώντανη μπροστά στα μάτια μου η ωραία μορφή του. Όπως τότε πού ξεπρόβαλλε από τα σκαλοπάτια του κατά τη μεριά της Εθνικής Βιβλιοθήκης πεζοδρομίου του Πανεπιστημίου, πληθωρικός, ευθυτενής στα εβδομήντα του, βλέμμα αετήσιο, απλός πάντα στην αμφίεση, επιβλητικός, γοητευτικός όμως με το λευκό του υπογένειο και τη μαύρη του ρεπούμπλικα πού του έδιναν άλλη χάρη... Βημάτιζε ως την κεντρική είσοδο, ακουμπώντας συχνά το χέρι με πατρική τρυφερότητα στον ώμο κάποιου φοιτητή πού είχε σπεύσει να τον προϋπαντήσει... Περνούσε από το Γραφείο της «γεραράς», και μετά από λίγα λεπτά, όρθιος στην έδρα, σε καθήλωνε κυριολεκτικά με μια από στήθους -μόνος αυτός- και από καρδίας παράδοση σε χειμαρρώδη λόγο, Κατηχητικής, Ομιλητικής, Λειτουργικής, Απολογητικής...

Ο Π. Ν. Τρεμπέλας, όπως λιτά επιγράφεται σε όλα του τα βιβλία, είναι «Ο πιο πολυμερής Πανεπιστημιακός Θεολόγος και Συγγραφέας Ωριγενείων διαστάσεων, «ούτω μεν απαντά διελθών, ως ουδείς εν. Ούτω δε εις άκρον έκαστον, ως των άλλων ουδέν», ως γράφει άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος για τον Μ. Βασίλειο» -Μ. Ορφανός. «Ο μόνος ορθόδοξος ερμηνεύς, πού, μετά τον Ιερό Χρυσόστομο και πριν από αυτόν, έχει να παρουσιάσει τόσο μεγάλο σε έκταση και ποιότητα ερμηνευτικό της Γραφής έργο» - Μ. Σιώτης. «Ο κορυφαίος Δογματικός Καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών» - π. Ιωάννης Ρωμανίδης. «Ο πιο δυσκαταμάχητος Απολογητής των θεμελιωδών άρχων της χριστιανικής και δη και της ορθοδόξου ημών πίστεως» - Κ. Μπόνης, Ακαδημαϊκός. «Η άμεσος ή έμμεσος επίδρασίς του έδωσε εις την Εκκλησίαν πολυπληθείς φάλαγγας χριστιανών φοιτητών και επιστημόνων, και πολλά ελπιδοφόρα στελέχη, πολλούς κληρικούς και δη και αρχιερείς κοσμουμένους δι' άρτιας μορφώσεως» - Ε. Θεοδώρου. Τέλος, αγιορείτικα: «Ό,τι είναι για τους Ρώσους ο π. Γεώργιος Φλωρόφσκυ, για τους Σέρβους ο π. Ίουστΐνος Πόποβιτς, ήταν και είναι για την Ορθόδοξη Ελλάδα μας ο Παναγιώτης Τρεμπέλας» -Αρχιμανδρίτης Γαβριήλ, Προηγούμενος Μονής Διονυσίου.

Με άλλα λόγια και πάρα πολύ απλά, «υπήρξε, και παραμένει κυρίαρχα, ο κορυφαίος Διδάχος της Ελληνικής Ορθοδοξίας στον 20ό αιώνα» Στην Παύλεια γραμμή βέβαια, του «αληθεύοντες εν αγάπη», όχι στην αναζωπυρούμενη τελευταία αφοριστική, της αντιδυτικής υστερίας. Και τέλος, όντως: «Είμεθα ευτυχείς» όσοι «εζήσαμεν εις την γενεάν του Τρεμπέλα, και υπήρξαμε μαθηταί του» - Γ. Γαλίτης.

***

Ο δεύτερος καρπός της αγάπης του ευλαβούς ζεύγους Νικολάου και Μαρίας Τρεμπέλα είδε το φως αυτής της ζωής στην πανέμορφη Στεμνίτσα - παλιό Υψούντα - της ορεινής Γορτυνίας - 10/23.10.1886 - ταγμένος στη Μεγαλοσπηλιώτισσα Παναγιά ως ευχαριστία για την απελευθέρωση της μητέρας του από οκτάωρες επίτοκες ωδίνες. «Επί Σε, πανύμνητε Μήτερ, επερρίφθην εκ κοιλίας μητρός μου», λέει ιδιόγραφη σημείωση στην πίσω πλευρά φωτογραφίας του πατρικού του σπιτιού, με την οποία μοιάζει να δείχνει σε κάποιο δικό του, «ο αφορίσας με εκ κοιλίας μητρός μου», σαν του μακάριου Απόστολου Παύλου μετά το θαύμα της Δαμάσκου. Βέβαια, η ζωή του δεν ευλογήθηκε με τέτοιο θαύμα ούτε πέρασε από αντίστοιχες συγκλονιστικές αλλαγές. Πλην βάζοντας κάποια στιγμή στη σειρά τα πράγματα, δεν θα δυσκολεύτηκε να διακρίνει ίχνη κάποιου δικού του, «ο αφορίσας με εκ κοιλίας μητρός μου». Καθώς, μετά τα αμέριμνα παιδικά χρόνια στο Δημοτικό Σχολείο της μικρής Στεμνίτσας, στα κρίσιμα χρόνια Γυμνασίου - Λυκείου, η Αγάπη του Θεού τον φύτεψε στην Πάτρα, στο προωθημένης για κείνα τα χρόνια χριστιανικής ζωτικότητας και κοινωνικής παρουσίας περιβάλλον του Μητροπολίτη Αχαΐας - Ηλείας Ιερόθεου Μητρόπουλου. Όπου πέρα από την πνευματική επίδραση του λαμπρού Ιεράρχη, δέχεται την αντίστοιχη του Αρχιμανδρίτη Ηλία Βλαχόπουλου, ίσως όμως με υποσυνείδητο θαυμασμό, πιο πολύ, του ταπεινού σπορέα του λόγου του Θεού στην Ελλάδα Αρχιμανδρίτη Ευσέβιου Ματθόπουλου.

Τον όποιον, όταν την τετραετία των θεολογικών σπουδών του στην Αθήνα (1903-1907) γνώρισε πιο καλά και συνδέθηκε μαζί του πιο στενά, τον εμπιστεύτηκε τόσο, πού νεόκοπος θεολόγος Μαΐων μόλις είκοσι και ενός έσπευσε από τους πρώτους να σταθεί πλάι του στην ίδρυση της Αδελφότητας Θεολόγων «Ζωή» -1907 - και από τούτο, στη θεμελίωση αυτού πού επιμένω να ονομάζω «νεοελληνική χριστιανική άνοιξη». Και, να παίξει πάνω από πενήντα χρόνια από αυτήν, και αλλά δεκαεφτά από την αντίστοιχη του «Σωτήρα», πρωταγωνιστικό, αλλά και δυσανάλογα αφανή για την αξία και δυναμική του ρόλο. Ακολουθώντας τον απόλυτα πιστά στην πρώτιστη και κύρια αρετή του, την ταπείνωση. Πράγμα πολύ επώδυνο γι' αυτόν τον πνευματικά ηφαιστειώδη, εκρηκτικά ανήσυχο, και «δυσκολοπειθάρχητο» νέο. Στον όποιον, ο πολύπειρος, συστηματικός, πρακτικός, και φωτισμένος εκείνος Γέροντας ορίζει ως Κανόνα να διαβάζει για καιρό μόνο τον Αόρατο Πόλεμο, Νικόδημου του Αγιορείτη, να κηρύττει τον θείο λόγο, και να είναι ο κύριος συντάκτης του εβδομαδιαίου φύλλου «Ζωή». Άλλα και προσθέτει, ανοίγοντας δίοδο διαφυγής στην πνευματική λάβα πού πάφλαζε στα στήθη του: «Εσύ θα εργαστείς ως συγγραφέας».

Όντας, λοιπόν, προικισμένος με εξαίρετα διανοητικά χαρίσματα, αποστολικό ζήλο και εργατικότητα ασυνήθιστη - «εξ όρθρου βαθέος εγειρόμενος ειργάζετο πνευματικώς» - Φλωρίνης Αυγουστίνος - ανταποκρίνεται στο ακέραιο σε όλα. Και οι άμβωνες, Παντάνασσας Πατρών, Αγίου Κωνσταντίνου Ομονοίας, Αγίου Νικολάου Πευκακίων, Καπνικαρέας, Αγίας Τριάδας Πειραιώς, άλλων πόλεων, δονούνται, τα πλήθη συνωστίζονται, κυρίως καταλαβαίνουν και νιώθουν ιερή κατάνυξη. Τρεις Καθηγητές Πανεπιστημίου - Κ. Μουρατίδης, Β. Δεντάκης, Ε. Θεοδώρου - καταγράφουν ως αλησμόνητα τα πρωινά και εσπερινά κηρύγματα πού άκουσαν, μαθητές Γυμνασίου ακόμα, στον Πειραιά, στην Αγία Τριάδα. Ο τρίτος, διάδοχος του στην Έδρα και βιογράφος του, επισημαίνει: «Ο χριστοκεντρικός χαρακτήρας, η θαυμάσια ψυχολογική εμβάθυνση, το εποπτικό και πρακτικό περιεχόμενο, η ομιλούμενη ζώσα γλώσσα, ο φυσικός χρωματισμός της εκφώνησης, έκανε να παρουσιάζονται, ως «ύετός ή όμβρος επ' άγρωστιν... δρόσος ή νιφετός επί χόρτον» - βροχή ή δροσιά πάνω στη χλόη... φιλόβροχο και ψιχάλα πάνω στο χορτάρι - (Δευτ. 32, 1-2)».

«Του ομωνύμου περιοδικού από δωδεκαετίας μεν ανελλιπώς συνεγράφομεν το ήμισυ της ύλης, υπήρξε δε πρότερον και εποχή καθ' ην κατά το πλείστον το φύλλον τούτο συνετάσσετο παρ' ημών, πάντοτε δε άνευ της ελαχίστης αμοιβής», γράφει σε Υπόμνημα στη Θεολογική Σχολή, για τον δεύτερο άξονα του Κανόνα του. Παράλληλα, «εκμαθών την Αγγλικήν, Γαλλικήν, και Γερμανικήν γλώσσαν παρακολουθεί ανελλιπώς την ξενόγλωσσον δεολογικήν γραμ-ματείαν» - Μ. Ορφανός - και επιδίδεται στη συγγραφή θεολογικών και απολογητικών μελετών. Και χωρίς να πάει για σπουδές στην Εσπερία, πράγμα πού δεν παραλείπει να αναφέρει στο ίδιο Υπόμνημα, ως «δικαιολογημένην πλήρως υπέρ αυτής -της «Ζωής»- θυσίαν ημών ταύτην», πλην και ως «αληθώς βαρείαν», μέσα σε μια δεκαετία, το έτος 1918, σε ηλικία 32 χρονών εκλέγεται ομόφωνα από τη Θεολογική  Σχολή  έκτακτος  Καθηγητής  της  Ιστορίας των Ομολογιών - Συμβολικής.

Στην εισηγητική έκθεση της Επιτροπής εκλογής του επισημαίνεται: «Όντως έχομεν εν τω προσώπω τον Π. Ν. Τρεμπέλα ανάλογον παράδειγμα προς τα μέχρι τούδε εν μόνη τη ημετέρα Νομική Σχολή... επιδεικνυόμενα παραδείγματα ανδρών, οίτινες... καθηγεσίας εν τω Πανεπιστημίω ηξιώθησαν, χωρίς ποτέ να τραπώσιν την προς Εσπερίαν άγουσαν». Όμως, «κρίμασιν οις οίδε Κύριος» πράξη διορισμού του δεν εκδίδεται. Παρεμβάλλεται έτσι μια εικοσαετία, κατά την οποία όμως το όνομά του γίνεται θρύλος. Καθώς επέρχεται θυελλώδης με απολογητικές διαλέξεις και συγγράμματα κατά των αθεϊστικών ιδεών πού προβάλλονταν και τότε ως... προοδευτικές, και με όχημα το νεοπαγές και ελκυστικό σοβιετικό μοντέλο του «υπαρκτού σοσιαλισμού» εισορμούσαν καταιγιστικά στη χώρα. Όπου, επειδή ο χώρος της λεγόμενης επίσημης Εκκλησίας ήταν ανέτοιμος περί τα τοιαύτα, εύρισκαν απήχηση και αποδοχή ανάμεσα στους ανθρώπους της επιστήμης, της διανόησης, και τη φοιτητική νεολαία. «Εναρμονίζει καταφατικό και αποφατικό χαρακτήρα της Θεολογίας, και ακολουθώντας το παράδειγμα των Μεγάλων Πατέρων της Εκκλησίας πού επικαλούνται και τη μαρτυρία αστρονόμων, φυσικών, βιολόγων, ιατρών, εθνολόγων» - Ε. Θεοδώρου - δίνει έγκυρη χριστιανική και ορθόδοξη απάντηση με τα βιβλία Ιστορικός υλισμός, Απολογητικά! Μελέται, Ιησούς ο από Ναζαρέτ, η κορωνίδα όλων, ενώ με τα, Πνευματισμός, Μασονισμός και Θεοσοφία, Μυστηριακαί Θρησκείαι, Χιλιασμός... στις παράπλευρες προεκτάσεις τους.

Στην Καλαμάτα «ήλθεν εξ Αμερικής εύγλωπος τις ομογενής οπαδός... του Χιλιασμού... και εκήρυττεν εις την Λαϊκήν Σχολήν... Ακαταμάχητος δε εστενοχώρει τους πιστούς. Κληθείς εις βοήθειαν... κατέφθασεν ο Π. Τρεμπέλας, όστις εις μίαν μικράν συνέχειαν αντιπαραθέσεων τον εξουθένωσεν και τον εξηνάγκασεν να εξαφανισθή» - Π. Γεωργούντζος. «Ουδέ δύναμαι να λησμονήσω τας λαμπράς εκείνας υπέρ της χριστιανικής αλητείας και εναντίον των αιρετικών... μάχας, εκ των οποίων κατ' εμέ μία σπουδαιότατη ήτο η εν τη αιθούση του Δικαστηρίου Λαρίσης δοθείσα εν πολυκρότω κατά των Χιλιαστών δίκη, τους οποίους μετά τρίωρον αγώνα κατετρόπωσεν προς δόξαν της Ορθοδοξίας» - Φλωρίνης Αυγουστίνος. Όπως άλλωστε μαρτυρεί και έγγραφο της Ί. Συνόδου, η οποία, «λαβούσα γνώσιν... της υμετέρας λαμπράς καταθέσεως, απεφάσισεν, όπως εκφρασθώσιν υμίν αί θερμόταται ευχαριστίαι της Εκκλησίας...».

Την ίδια περίοδο καταπιάνεται με την ερμηνεία της Αγίας Γραφής, εκδίδοντας το ένα μετά το άλλο τα περίφημα Ερμηνευτικά Υπομνήματα στα βιβλία της Καινής Διαθήκης -σελίδες περίπου 5000- πλην της Αποκαλύψεως του Ιωάννη, την οποία όμως θα συμπεριλάβει στη δίτομη Καινή Διαθήκη μετά συντόμου Ερμηνείας. Αργότερα θα εκδώσει Ερμηνευτικά Υπομνήματα και σε έξι βιβλία της Π. Διαθήκης, καθώς και Το Ψαλτήριον μετά συντόμου Ερμηνείας. Παράλληλα τα βιβλία Ομιλητική - 1928, Κατηχητική - 1931, Αι Τρεις Λειτουργίαι κατά τους εν Αθήναις κώδικας - 1935 θα προετοιμάσουν την εκλογή του το έτος 1939 ως τακτικού Καθηγητή στον κλάδο της Πρακτικής Θεολογίας -Κατηχητική, Λειτουργική, Ομιλητική -, στον όποιο, χάρη στην έκτακτη ρητορική του δεινότητα και την Ικανότητα, «όχι σπάνια, να παρουσίαζα εκ του προχείρου λόγους με αρχιτεκτονική άψογη, -πού ενθυμίζει το άλλο εκείνο εκπληκτικό φαινόμενο του Μόσχας Πλάτωνος» - Χίου Χρυσόστομος - θα αποβεί αυθεντία αδιάδοχη. Ως τα 1957, πού θα συνταξιοδοτηθεί θα έχει διδάξει επί πλέον κατά καιρούς Εγκυκλοπαίδεια της Θεολογίας, Απολογητική, Κανονικό Δίκαιο, και Πατρολογία.

Ως Καθηγητής της Θεολογικής Σχολής «υπήρξε... ου μόνον ο έξοχος πανεπιστημιακός Διδάσκαλος, ο πατρικόν ενδιαφέρον επιδεικνύμενος δι' ένα έκαστον των φοιτητών και φοιτητριών, άλλ' άμα ο αείποτε και πάντοτε πρόθυμος βοηθός εν πάσιν, ο συνετός σύμβουλος, ο δραστήριος συνεργάτης, και ό βέβαιος εκτελεστής των δυσχερέστερων έτι περιπτώσεων. Εις την ερμηνείαν των πανεπιστημιακών Νόμων ήτο πρόχειρος. Εις τα διοικητικά ομοίως. Εις τα οικονομικά, γνώστης υπέρ πάντας. Εις τα φοιτητικά θέματα, τα άριστα συνεβούλευε. Εις τα τρεχούσης φύσεως πολυποίκιλα ζητήματα -εκκλησιαστικά, κοινωνικά, σχέσεων μετά των ετεροδόξων, συμμετοχής εις την οικουμενικήν κίνησιν των Εκκλησιών, καταπολεμήσεως των εμφανιζομένων αιρέσεων... -ήτο έτοιμος να εκφέρη γνώμην ορθήν εκάστοτε... Ακόμη και εις τας επιστημονικάς έκδρομάς των τεταρτοετών φοιτητών της Σχολής συμμετείχε μετά ζήλου, με υπευθυνότητα ανελάμβανε την οργάνωσιν αυτών, και συμμετείχεν εις όλας, δίδων μάλιστα και διαλέξεις, συντελών ούτω εις την επιτυχίαν του επιστημονικού σκοπού αυτών και την προβολήν της Σχολής... Εις πάσαν δύσκολον περίπτωσιν εζητείτο ο πεπειραμένος και συνετός ούτος Διδάσκαλος. Ουδέποτε δε ηρνείτο να βοηθήση, να συμβουλεύση, να πρωτοστατήση, να δράση, να εκτέλεση τα πρέποντα» - Κ. Μπόνης.

Δυο χρόνια μετά την αποχώρηση από την πανεπιστημιακή Έδρα, αρχίζει να εκδίδει την τρίτομη Δογματική της Ορθοδόξου Καθολικής Εκκλησίας, μνημειώδες έργο 1570 σελίδων, στο οποίο «απεθησαύρισεν το απόσταγμα της θεολογικής αυτού σοφίας και γνώσεως» - Μ. Ορφανός - «τον δογματικόν της ορθοδόξου παραδόσεως θησαυρόν, ον ωκειοποιείτο οσημέραι και απεθαύμαζεν, κυρίως κατά το διάστημα των ερμηνευτικών της Αγίας Γραφής ενασχολήσεων του... και αποτελεί όντως κορυφαίαν συνεισφοράν εις την δογματικήν επιστήμην της Ορθοδοξίας» - Ά. Θεοδώρου. Έχει ιδιαίτερη σημασία εδώ ότι και ο Καθηγητής της Δογματικής στη Θεολογική Σχολή Θεσσαλονίκης π. Ιωάννης Ρωμανίδης δεν παραλείπει να επισημάνει: «Εξ ίσου απαραίτητος είναι η μελέτη της Δογματικής του κορυφαίου Δογματικού του Πανεπιστημίου Αθηνών Παναγιώτου Τρεμπέλα, όστις επίσης ηκολούθησε γραμμήν επανόδου της νεωτέρας Ορθοδόξου Θεολογίας εις την Πατερικήν Παράδοσιν».

Για το έργο αυτό, πού βραβεύτηκε από την Ακαδημία των Αθηνών και μεταφράστηκε στα Γαλλικά από τον βενεδικτίνο Ιερομόναχο Πέτρο Ντυμόν, διευθυντή του Ελληνικού Κολλεγίου του Αγίου Αθανασίου στη Ρώμη, με πρόλογο του διαπρεπούς καρδινάλιου Α. Μπέα, ο Οικουμενικός Πατριάρχης Αθηναγόρας του έγραψε: «Η ακαταπόνητος συγγραφική επίδοσις της υμετέρας λίαν αγαπητής ημίν ελλογιμότητος, έδωκεν εις φως τελευταίως το τρίτομον έργον αυτής, υπό τον τίτλον Δογματική της Ορθοδόξου Καθολικής Εκκλησίας, όπερ πλουτίζει την Πατριαρχικήν ημών Βιβλιοθήκην και μορφώνει Θεολόγους... Παλλάς σχόντες ευκαιρίας ίνα εκτιμήσωμεν την συγγραφικήν δραστηριότητα, και τας αλλάς πολύτιμους και πολυετείς υπηρεσίας προς την Ιεράν θεολογίαν ως Επιστήμην και ως Εδραν, την Εκκλησίαν, την Κοινωνίαν και περαιτέρω την Οικουμενικήν Κίνησιν... προαγόμεθα ίνα επί τη παρούση ευκαιρία συγχαρώμεν αύτη ολοψύχως και επαινέσωμεν τον ακάματον σκαπανέα του λόγου του Θεού και σοφόν καθοδηγητήν των επερχομένων γενεών εις τας νομάς της κατά Χριστόν σοφίας και επιστήμης».

Προσθέτω ότι το έτος 1967 αναγορεύεται από τη Θεολογική Σχολή του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης επίτιμος διδάκτορας αυτής. Άλλα, το 1976 - επί πρυτανείας Ν. Ματσανιώτη - εκλέγεται από την ολομέλεια των τακτικών Καθηγητών του Πανεπιστημίου Αθηνών επίτιμος Καθηγητής του. Και γίνεται έτσι ο δεύτερος από όλους τους καθηγητές, πού από την ίδρυση της Θεολογικής Σχολής αξιώνεται αυτής της υψίστης και σπάνιας ακαδημαϊκής διάκρισης μετά τον άοιδιμο Καθηγητή και Αρχιεπίσκοπο Αθηνών Χρυσόστομο Παπαδόπουλο. Τέλος, κάποια στιγμή βολιδοσκοπήθηκε αν θα δεχόταν να εκλεγεί μέλος της Ακαδημίας Αθηνών, χωρίς να θέσει_ υποψηφιότητα, και απάντησε στη γορτυνιακή διάλεκτο πού πολλές φορές χρησιμοποιούσε: «Φτούνα μωρέ δεν είναι για μένα».

Αρκετά τα ως εδώ για μια πρώτη γνωριμία από τους νεωτέρους και μια μικρή γεύση της δυναμικής του κορυφαίου Διδάχου της Ορθοδοξίας στον 20ό αιώνα. Ο βιογράφος του, διαπρεπής μαθητής και διάδοχος του στην Έδρα της Πρακτικής Θεολογίας, Ευ. Θεοδώρου έχει καταρτίσει πίνακα των μέχρι το έτος 1970 δημοσιευμάτων του. Σύμφωνα με αυτόν, τα αυτοτελώς δημοσιευθέντα έργα ή ανάτυπα ανέρχονται σε 107. Οι μεταφράσεις σε 14. Τα άρθρα σε διάφορες Εγκυκλοπαίδειες σε 150, και τα δημοσιεύματα σε διάφορα περιοδικά σε 1770. Τώρα, το πόσες σελίδες, και τί κοπιαστική εργασία αντιπροσωπεύουν αυτά, μην το ρωτάτε. Απλώς σημειώστε ότι, αν ληφθεί υπόψη πώς αυτός ο χαλκέντερος συγγραφέας έγραφε ως τον θάνατο του -δηλαδή, άλλα εφτά χρόνια ως τις 18.11.1977-, ο αριθμός του συνόλου των δημοσιευμάτων του, πού ο προαναφερθείς Καθηγητής ανεβάζει σε 2035, πρέπει να αυξηθεί.

Αρκετά και τα τελευταία, για να γίνει κατανοητό αυτό πού ήδη σημειώθηκε, ότι ως πολυμερής θεολόγος και συγγραφέας δεν περιορίστηκε σε έναν μόνο κλάδο της Θεολογίας, αλλά κατά το Πατερικό πρότυπο ανοίχτηκε σχεδόν σε όλους, και κατά γενική ομολογία λίαν επιτυχώς. Και ότι, όπως επίσης σημειώθηκε, του ταιριάζει άριστα ή εύστοχη επισήμανση αγίου Γρηγορίου του Θεολόγου για τον Μ. Βασίλειο. «Ούτω μεν απαντά διελθών, ως ουδείς εν. Ούτω δε εις άκρον έκαστον, ως των άλλων ουδέν». Όποτε αξίζει να παραθέσουμε εδώ ως συνολική πανεπιστημιακή θεολογική εκτίμηση, και αντίστοιχη από μέρους της Ελλαδικής Εκκλησίας, ένα απόσπασμα από το ωραίο και σε χαρακτηριστική αρχαιόπρεπη γλώσσα συνταγμένο αφιέρωμα, Οσία - Θυόεσσα Μνημοσύνη, του Καθηγητή Κ. Μπόνη, και Ακαδημαϊκού, στο περιοδικό Εκκλησία. «Υψούται εις δυσθεώρητα ύψη, ως επιστήμων, ως Θεολόγος, ως εκκλησιαστικός ανήρ, ως πανεπιστημιακός Διδάσκαλος, ως Διαφωτιστής και Ιεραπόστολος, ως χρυσορρόας κήρυξ των χριστιανικών Αληθειών, ως Άνθρωπος, ως Έλλην... Ο Π. Ν. Τρεμπέλας... εν τω πανθέω της Ελληνικής Θεολογικής Σκέψεως, ασφαλώς προέχουσαν έχει καταλάβει θέσιν... Σοφός... και εν κυριολεξία ενάρετος!... Ηδύνεται εν τη πνευματική πανδαισία της Τρισηλίου Θεότητας, την οποίαν τοσούτον ύμνησεν, και εις την οποίαν τοσούτον επίστευσε και επί την οποίαν τοσούτον ήλπισεν».

Τώρα, δεν ξέρω αν αυτό πού διαβάζω κάπου ότι, «στα γηρατειά του, όταν κάποιος νεοσσός των θεολογικών μας γραμμάτων τον κατηγόρησε πώς τάχα υπηρετούσε μια θεολογία ξεπερασμένη, επαρχιώτικη», και «αποκρίθηκε σε κύκλο φίλων του με τη βεβαιότητα του πολύπειρου και δυνατού. Ώστε δεν καταλαβαίνω εγώ, και δεν έχω ιδέα από θεολογία. Πολύ καλά», σχετίζεται με τη Δογματική του, και τους μετά το '60 αφορισμούς από «τα μεγάλα μονοπώλια Ορθοδοξίας» για όλα τα πριν. Εκείνο πού ξέρω και οφείλω να επισημάνω με ιδιαίτερη έμφαση είναι ότι, σε όλα τα έργα του, και τα πιο εξειδικευμένα από άποψη θεολογική, ο Π. Ν. Τρεμπέλας, όπως λιτά ως το τέλος επιγράφεται, αρνείται να κινηθεί στη γραμμή ή επιστήμη για την επιστήμη, κι ακολουθεί πιστά την αρχή, η επιστήμη για τον άνθρωπο. Με άλλα λόγια δεν γράφει θεολογία για τη θεολογία, για τους θεολόγους, και για κάποιους θρησκευόμενους, αλλά θεολογία πού την καταλαβαίνει κι αυτός πού έχει στοιχειώδεις χριστιανικές γνώσεις, αν όχι και ο απλοϊκός χριστιανός. «Δεν είναι ο εν τη σφαίρα της ψιλής θεωρίας κινούμενος επιστήμων, άλλ' ο ιεραποστολικώς δρών αγωνιστής θεολόγος, όστις έ9εσε την επιστήμην, την ευφυίαν, το ρητορικόν, διαλεκτικόν και συγγραφικόν του τάλαντον εις την υπηρεσίαν της στρατευόμενης Εκκλησίας...». Με άλλα λόγια δεν θεολογεί, και δεν γράφει από προσωπική αυταρέσκεια ή για πνευματική αυτοϊκανοποιηση! Και δεν έχει την παραμικρή σχέση με τη γλωσσικά εξεζητημένα ωραιομανή, ακαταλαβίστικη σε τελική ανάλυση, τάχα μου ορθόδοξη θεολογία των τελευταίων χρόνων. Τελεία και παύλα.

***

Γι' αυτό και ολοκληρώνω αυτό το μικρό αντίδωρο σ' αυτόν τον μακαριστό άνδρα, από τον όποιο διδάχτηκα τα θεολογικά γράμματα στην τελευταία πανεπιστημιακή τετραετία του, πού θα πει, στην πλήρη πνευματική και επιστημονική ωρίμανση του, με γραπτά από το Φανάρι, αρχίζοντας από τον Οικουμενικό Πατριάρχη Φώτιο τον Β', ό όποιος στα κρίσιμα χρόνια του μεσοπολέμου του διαμήνυε: «Η Μήτηρ Εκκλησία σεμνύνεται επί τη σοφία, τη αρετή και τοις αγώσιν υμών υπέρ της Εκκλησίας, εκφράζει δε υμίν την ευαρέσκειαν ημών και της περί ημάς Συνόδου δια το καθόλου υπέρ της Εκκλησίας έργον». Παραλείπω τα ενθουσιώδη του μεγάλου Αθηναγόρα, μα δεν κλείνω με κάποιες γραμμές του Οικουμενικού Πατριάρχη Δημητρίου: «Ο πολιός πρεσβύτης και εκλεκτός Χριστιανός, υπήρξεν ο άριστος Διδάσκαλος του Ορθοδόξου ημών Γένους, ο έμπειρος επιστήμων ο θεραπεύσας όσον ολίγοι, κατά τον νυν εν χρηστότητι Κυρίου διανυόμενον 20όν αιώνα, την Ιεράν Επιστήμην εν πάσι σχεδόν τοις κλάδοις αυτής».

Υποκύπτω στον πειρασμό να κλείσω με ένα απόσπασμα από τη δήλωση του δυναμικού Μητροπολίτη Γέροντος Χαλκηδόνος Μελίτωνος -ξέρουν οι πιο παλιοί, εκείνου πού κήρυξε από τον Μητροπολιτικό ναό Αθηνών ότι «και ο καρνάβαλος διδάσκει», και προκάλεσε εδώ αρκετές αναταράξεις -στο όποιο, μ' εκείνα τα, πτωχαίνει, ουδέποτε υπήρξε, υπέτασσεν, και υποκλινόμεθα, ανοίγει σε ορθές αναγνώσεις. «Η αναχώρησις του Παναγιώτου Τρεμπέλα εκ του κόσμου τούτου πτωχαίνει την Ορθόδοξον Εκκλησίαν, την Χριστιανωσύνην και τον κόσμον. Διότι ο Παναγιώτης Τρεμπέλας ουδέποτε υπήρξε κάποιος έξω από την Εκκλησίαν.  Ως κοσμοκαλόγερος, ως πολύπλευρος Θεολόγος... αυθεντικός ακαδημαϊκός διδάσκαλος και οργάνωσιακός ηγέτης υπέτασσε τον εαυτόν του εις την  τάξιν  τον  κανονικού  τέκνου  της  Αγίας ημών   Ορθοδόξου  Εκκλησίας. Δια τούτο υποκλινόμεθα μετά σεβασμού ενώπιον της μνήμης του και ζητούμεν να μιμηθώμεν όλοι, κληρικοί και λαϊκοι, το άγιον παράδειγμα του, ως οδηγητικόν ενώπιον του Σωτήρος δια  τον μόνον τελικόν σκοπόν της σωτηρίας του ανθρώπου».