Οι ρίζες της κτήσεως της μοναστηριακής περιουσίας στον ελλαδικό χώρο ανάγονται στην ίδρυση των πρώτων μεγάλων μοναστηριών στην Χερσόνησο του Άθω και τη Νότια Ελλάδα από το τέλος του 10ου αιώνα και μετά. Δηλαδή από την εποχή που σε αυτές τις περιοχές είτε μεμονωμένα ασκητήρια συνενούνται και οδηγούνται στην ίδρυση ενός νέου τύπου κοινοβιακού σχήματος της μονής, είτε ιδρύονται εξ αρχής με την πρωτοβουλία ενός ασκητού, που έχει αυτοκρατορική ή ηγεμονική στήριξη.
*Ο συνήθης τρόπος στήριξης των μεγάλων μοναστηριών του Άθω είναι η οικονομική ενίσχυση από τον αυτοκράτορα για την οικοδόμηση των κτιρίων και στη συνέχεια η έκδοση χρυσόβουλων με τα οποία παραχωρείται στη μονή το δικαίωμα εκμετάλλευσης αγροτικών γαιών και δασών, βοσκοτόπων, λιμνών κ.λπ., κατοχυρώνει τα περιουσιακά τους στοιχεία, καθώς και τα προνόμιά τους που σε μεγάλο βαθμό συνίστανται στην απαλλαγή των μονών από τους αυτοκρατορικούς φόρους. Βέβαια εδώ έχουν προηγηθεί τα χρυσόβουλα, που αναφέρονται στον νομικό καθεστώς και στην εσωτερική οργάνωση της μονής.
*Πρέπει να σημειωθεί, ότι εκτός από τους βυζαντινούς αυτοκράτορες, ηγεμόνες και ισχυροί τοπικοί παράγοντες όπως οι Παλαιολόγοι τον 15ο αιώνα προικίζουν τις μονές με κτήματα και κάθε φύσεως εκτάσεις και ύδατα, καθώς και με ιερά κειμήλια και πολύτιμα αντικείμενα.
*Η μοναστηριακή περιουσία απαρτίζεται ακόμη από την περιουσία που συνεισφέρουν οι ίδιοι μοναχοί και από δωρεές πιστών. Στις εισφορές και δωρεές πρέπει να προστεθεί και η σχηματιζόμενη νέα περιουσία από την αξιοποίηση της υπάρχουσας, και κατά συνέπεια οι νέες αγορές από τη μονή.
Οι κώδικες κυρίως των μικρών και μεσαίων μοναστηριών και τα οικονομικά τους βιβλία είναι κατάμεστα από καταλόγους δωρεών πιστών, που κυρίως αφορούν αγροτικά κτήματα, ενώ των μεγάλων από προσόδους που προέρχονται από την αξιοποίηση της ίδιας περιουσίας.
*Προνομίες και οικονομικές αρωγές θα εξασφαλίσουν τα μεγάλα ελληνικά μοναστήρια τόσο στη Μακεδονία, όσο και στην Πελοπόννησο και την Κρήτη από τους διαδόχους των βυζαντινών αυτοκρατόρων, τον σουλτάνο και τής ενετούς προνοητές.
Η οικονομική υποστήριξη των μονών από τους βυζαντινούς αυτοκράτορες, τον σουλτάνο και τους ενετούς προνοητές, σε μικρότερη έκταση, έδωσε ώθηση για να αναδειχθούν μερικά μεγάλα ελληνικά μοναστήρια σε κέντρα οικονομικής και θρησκευτικής ισχύος με μεγάλη ακτινοβολία στον ελλαδικό και τον ευρύτερο βαλκανικό χώρο.
*Η μεγάλη ανάπτυξη των οικονομικών δραστηριοτήτων των μοναστικών αυτών ιδρυμάτων δημιουργούσε κατά καιρούς εντάσεις στο εσωτερικό τους ανάμεσα στους οπαδούς του παλιού και του νέου μοναστικού ιδεώδους, αλλά ακόμη και μια οξεία διαμάχη για τον έλεγχο των ηγουμενοσυμβουλίων με έπαθλο την οικονομική διαχείριση του νέου τύπου μονών.
*Στη νέα περίοδο που διανοίγεται με τη δημιουργία του νέου ελληνικού κράτους, αυτές οι εντάσεις οξύνονται κυρίως από τα μέσα του 19ου αιώνα σε μεγάλα μοναστικά κέντρα που καταπιάνονται με την παραγωγή και εμπορία εξαγώγιμων αγροτικών προϊόντων.
*Η ίδρυση των μεγάλων μοναστικών ιδρυμάτων στον ελλαδικό χώρο και ιδιαίτερα στο βαλκανικό τμήμα της βυζαντινής αυτοκρατορίας και στη συνέχεια η στήριξή τους από τους βυζαντινούς αυτοκράτορες και τους μεγάλους τοπικούς ηγεμόνες δεν έχει να κάνει απλώς με προσωπικές επιλογές και ατομικές θρησκευτικές κλίσεις, αλλά συνδέεται με τη δημιουργία της κεντρικής διοίκησης μιας πνευματικής επιστράτευσης και ακόμη με την προώθηση μιας στρατηγικής ανάπτυξης και στήριξης των αγροτικών πληθυσμών που σκόπευε στην επαύξηση της γαιοπροσόδου και κατ' επέκταση των φορολογικών εσόδων στην αγροτική περιφέρεια, μέσω της παραχώρησης των δικαιωμάτων κυριότητος ή εκμετάλλευσης μεγάλων αγροτικών και εδαφικών εκτάσεων που ενοικιάζονται ή παραχωρούνται στους χωρικούς με διάφορα σχήματα αγροληπτικών συμφωνιών.
*Διάφορα επίσης κριτήρια πολιτικής σκοπιμότητας καθορίζουν την οικονομική στήριξη και τις προνομίες που παρέχονται στη συνέχεια από τον σουλτάνο και τους ενετούς επικυρίαρχους.
Η δημιουργία του νέου ελληνικού κράτους θέτει τη χώρα μπροστά σε νέα προβλήματα, καθώς πρέπει να συγκροτηθεί μια ισχυρή και αποδοτική κρατική μηχανή και να τεθούν οι βάσεις για την οικονομική ανασυγκρότηση και ανάπτυξη με βάση τη δημιουργία νέων κοινωνικών δομών και την ενίσχυση της γεωργίας ως βασικού μοχλού της οικονομικής αναγέννησης. Ετσι προκύπτει το πρόβλημα των εθνικών γαιών και της διοικήσεως των μονών και διαχειρίσεως της κτηματικής τους περιουσίας.
Ως προς τα προβλήματα αυτά οι νόμοι και τα διατάγματα του κυβερνήτη Ι. Καποδίστρια και της βαυαρικής Αντιβασιλείας είναι σαφή και δεν επιδέχονται αμφισβήτηση. Ο,τι όμως επακολούθησε δεν μπόρεσε να λύσει το πρόβλημα. Ύστερα από 180 χρόνια ελεύθερου ελληνικού βίου, δεν έχουν εξαλειφθεί τα ημιφεουδαρχικά εκκλησιαστικά υπολείμματα.
*Πρέπει να σημειώσουμε επίσης, ότι την επαύριον της ίδρυσης του νέου ελληνικού κράτους η Εκκλησία εμφανίζεται ισχυρότατη οικονομικά και πολιτικά. Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις της Αντιβασιλείας το 1833, οι οποίες κρίνονται υπερβολικές, μη ακριβείς από την Εκκλησία, το 1/4 του εδάφους της Ελλάδας κατείχαν τα μοναστηριακά κτήματα, ενώ τα εισοδήματά τους ανέρχονταν σε 2,15 εκατομμύρια δραχμές.
Σε όλο το διάστημα των τελευταίων 3/4 του 19ου αιώνα η προσπάθεια εξάλειψης των μικρών και μεσαίων μονών με την ταυτόχρονη στήριξη του εκκλησιαστικού ταμείου καθώς και άλλες εκσυγχρονιστικές παρεμβάσεις δεν βρήκαν το στόχο της. Εγιναν ημιτελή βήματα που δημιούργησαν νέες εντάσεις στις σχέσεις κράτους και Εκκλησίας.
*Στο πρώτο μισό του 20ού και ιδιαίτερα στη δεκαετία του '20, κάτω και από τις μεγάλες ανάγκες της αποκατάστασης των ακτημόνων, και των προσφύγων, η αγροτική μεταρρύθμιση κινήθηκε με έντονο ρυθμό. Ενα μέρος των μοναστηριακών κτημάτων κάτω και από την αγωνιστική πίεση των ακτημόνων αγροτών απαλλοτριώθηκε και πέρασε στα χέρια των νομίμων δικαιούχων, όμως με τριγμούς και εντάσεις ανάμεσα στο κράτος και την Εκκλησία, καθιστώντας διαχρονικά επίκαιρο το αίτημα του χωρισμού των σχέσεών τους.
*Ο ΘΑΝΑΣΗΣ ΚΑΛΑΦΑΤΗΣ είναι αναπληρωτής καθηγητής Οικονομικής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Πειραιώς.
