Χτισμένη στη βορειοανατολική πλευρά της χερσονήσου του Άθω, σε μια καταπράσινη πλαγιά της «πεδιάδας των βάτων» δίπλα στη θάλασσα, η ιερά μονή Βατοπαιδίου αναδείχθηκε στη μακραίωνη πορεία της ως ένα από τα μεγαλύτερα κέντρα της Ορθοδοξίας. Το πολυπληθέστερο και ένα από τα πλουσιότερα σε κειμήλια μοναστήρια του Αγίου Όρους «χάρισε» στην πατρίδα μας σπουδαίες προσωπικότητες και διδασκάλους του Γένους, όπως ο Κοσμάς ο Αιτωλός και ο Ρήγας Φεραίος, στήριξε οικονομικά την Επανάσταση του 1821 και επιτέλεσε στο παρελθόν σπουδαίο ιεραποστολικό έργο.
Το Βατοπαίδι (όπως το αποκαλούν στο Περιβόλι της Παναγιάς) ιδρύθηκε τον 4ο αιώνα από τον Μέγα Κωνσταντίνο. Τον 5ο αιώνα το μοναστήρι καταστράφηκε από τον αυτοκράτορα Ιουλιανό τον Παραβάτη και, συμφωνά με την παράδοση, ανοικοδομήθηκε από τον αυτοκράτορα Θεοδόσιο τον Μέγα, ως ένδειξη ευγνωμοσύνης προς τη Θεοτόκο για τη θαυματουργή διάσωση του γιου του από θαλασσοταραχή. Κατά μία εκδοχή ο γιος του αυτοκράτορα μεταφέρθηκε σώος στη στεριά «εντός βάτου», εξ ου και η ονομασία «Βατοπαίδιον».
Με τις οδηγίες του οσίου Αθανασίου
Η «επίσημη» ιστορία της μονής, πάντως, ξεκινά στο δεύτερο μισό του 10ου αιώνα και συγκεκριμένα μεταξύ 972 και 985 μ. Χ. Η ιερά μονή Βατοπαιδίου χτίστηκε ξανά από τους νέους κτήτορες Νικόλαο, Αθανάσιο και Αντώνιο, πλούσιους άρχοντες από την Αδριανούπολη, που μόνασαν στο Άγιον Όρος και υπήρξαν μαθητές του οσίου Αθανασίου του Αθωνίτη. Οι τρείς άνδρες ακολούθησαν τις οδηγίες του οσίου Αθανασίου, ένωσαν τα κελιά των μοναχών που ασκήτευαν στην περιοχή και συνέστησαν το μοναστήρι που αφιερώθηκε στον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου. Οι τρείς μοναχοί έχτισαν πρώτα το τείχος του μοναστηρίου, υστέρα το Καθολικό και στη συνέχεια τα κελιά. Το μοναστήρι με το σχεδόν τριγωνικό σχήμα πήρε τη μορφή μιας μικρής πολιτείας με πολλές πτέρυγες, τρούλους και πύργους «βγαλμένους» από τη μεσαιωνική αρχιτεκτονική Στα μέσα του Που αιώνα, όπως αναφέρεται και στο Β' Τυπικό του Αγίου Όρους, η μονή Βατοπαιδίου χαρακτηρίστηκε ως το δεύτερο στην ιεραρχία μοναστήρι της κοιλάδας του Άθω, πίσω από την ιερά μονή Μεγίστης Λαύρας, θέση που διατηρεί μέχρι σήμερα. Τα επόμενα χρόνια η μονή γνώρισε μεγάλη άνθηση και θεωρείται ότι συνέβαλε τα μέγιστα στην ανάπτυξη της Αθωνικής Πολιτείας και την ίδρυση νέων μοναστηριών.
Τα δύσκολα χρόνια της Τουρκοκρατίας
Στην ένδοξη πορεία της μονής υπήρξαν όμως και αρκετές δύσκολες στιγμές. Το μοναστήρι βρέθηκε κατά καιρούς στο στόχαστρο πειρατών (Φράγκων και Καταλανών), αλλά και των Τούρκων, που προσπάθησαν πολλές φορές να το λεηλατήσουν και να αποσπάσουν τα σπάνια κειμήλια που φυλάσσονταν στα κτίριά του. Τα οικονομιικά της μονής Βατοπαιδίου επιδεινώθηκαν δραματικά έως τα τέλη του 15ου αιώνα λόγω της τουρκικής κατοχής, ενώ τον 17ο αιώνα το μοναστήρι αναγκάστηκε να πουλήσει πολλά από τα κτήματα που του ανήκαν για να αντεπεξέλθει στη δυσβάσταχτη φορολογία που επέβαλαν οι τουρκικές αρχές.
Διαχρονικά, πάντως, οι Βυζαντινοί αυτοκράτορες, αλλά και αρκετοί μεταβυζαντινοί ηγεμόνες δεν έκρυβαν το ενδιαφέρον τους για τη μονή και της παρείχαν σημαντική οικονομική στήριξη. Ειδικά οι Παλαιολόγοι αυτοκράτορες -και κυρίως ο Ανδρόνικος Β'- θεωρούνται «ευεργέτες» της μονής. Στη σύγχρονη ιστορία του μοναστηριού ως δύσκολες περίοδοι καταγράφονται οι δεκαετίες του 1950 και του 1960, λόγω της λειψανδρίας που παρατηρήθηκε τότε σε όλα τα μοναστήρια του Αγίου Όρους.
Στο Βατοπαίδι (μιάμιση ώρα από τις Καρυές με αυτοκίνητο) ο χρόνος κυλά με 13 ημέρες «καθυστέρηση», όπως ορίζει το Ιουλιανό ημερολόγιο, και ο ήλιος «ανατέλλει» τα μεσάνυχτα, όπως «προβλέπει» η βυζαντινή ώρα, που ακολουθούν όλα τα μοναστήρια του Αγίου Όρους. Από τις 02.30 έως τις 06.30 που διαρκεί η Θεία Λειτουργία, οι ψαλμωδίες και οι προσευχές των περίπου 200 μοναχών αντηχούν στις πτέρυγες, στα παρεκκλήσια, στα κελιά και τις σκήτες της μονής και «συναντούν» τις διδαχές των αγίων, που φυλάσσονται σαν «κόρη οφθαλμού» στη βιβλιοθήκη και στις αίθουσες με τα ανεκτίμητης αξίας κειμήλια.
Τα 30 παρεκκλήσια και τα 50.000 τ.μ. των κελιών
Η μονή Βατοπαιδίου είναι ένα τεράστιο κτιριακό συγκρότημα με δομημένη επιφάνεια 35.000 τ.μ., ενώ οι σκήτες και τα κελιά που υπάγονται σ' αυτήν καλύπτουν έκταση μεγαλύτερη των 50.000 τ.μ. Διαθέτει περισσότερα από 30 παρεκκλήσια και οκτώ μεσαιωνικούς πύργους με αυλάκια («ζεματίστρες»), από τα οποία παλαιότερα οι μοναχοί έριχναν καυτό λάδι στους πειρατές που προσπαθούσαν να σκαρφαλώσουν στο μοναστήρι.
Το Καθολικό της μονής χτίστηκε τον 10ο αιώνα και είναι ένας από τους παλαιότερους αγιορείτικους ναούς που σώζονται μέχρι σήμερα. Τοιχογραφήθηκε τον 12ο και τον 14ο αιώνα, αλλά από την ψηφιδωτή διακόσμηση εκείνης της εποχής σώζονται ελάχιστα δείγματα. Το 1994 ολοκληρώθηκαν οι εργασίες καθαρισμού και συντήρησης των τοιχογραφιών του Καθολικού, που ανέδειξαν έργα του 1312, από τον φημισμένο αγιογράφο Μανουήλ Πανσέληνο.
Το κωδωνοστάσιο, που δεσπόζει στη λιθόστρωτη αυλή, ανεγέρθη το 1427 και είναι το παλαιότερο στο Άγιον Όρος. Τα περισσότερα παρεκκλήσια βρίσκονται εντός του κτιριακού συγκροτήματος της μονής, πέντε είναι ενσωματωμένα στο Καθολικό και τρία στους οχυρωματικούς πύργους. Από τα εννέα παρεκκλήσια που βρίσκονται στις πτέρυγες της μονής ξεχωρίζει εκείνο του Αγίου Ανδρέα με το εκπληκτικό ξυλόγλυπτο τέμπλο.
Μετά το 1990 αναστηλώθηκε σχεδόν το ένα τρίτο της μονής, κατασκευάστηκαν δύο νέα σκευοφυλάκια για την έκθεση και διαφύλαξη των κειμηλίων και συντηρήθηκαν εκατοντάδες εικόνες, χειρόγραφα κι άλλα αντικείμενα. Η μονή που δέχεται κάθε χρόνο περισσότερους από 25.000 επισκέπτες (ανάμεσα τους ο Ρώσος πρωθυπουργοί Βλαντιμίρ Πούτιν και ο Κάρολος της Αγγλίας) διαθέτει επίσης ραφείο, κηροπλαστείο, ξυλουργείο, «λαδαριό», αλλά και ελικοδρόμιο.
Εκατοντάδες χιλιάδες πολύτιμα κειμήλια
Στη μονή Βατοπαιδίου φυλάσσονται σήμερα περισσότερες από 3.500 εικόνες, 2.200 σπάνια χειρόγραφα, 350.000 έγγραφα, 40.000 βιβλία, χρυσόβουλα, σιγίλια πατριαρχών, τεμάχια Τιμίου Ξύλου και τμήμα από το καλάμι στο οποίο ήταν καρφωμένο το σφουγγάρι με το ξίδι που δόθηκε στον Χριστό κατά τη Σταύρωση. Πολλές από τις εικόνες της Παναγίας που βρίσκονται στο μοναστήρι, όπως της Οδηγήτριας, της Βηματάρισσας, της Παραμυθίας και της Εσφαγμένης, θεωρούνται θαυματουργές. Σπουδαίο ανάθημα θεωρείται και ο «Ίασπις», το ποτήρι που δώρισε στη μονή ο Μανουήλ Β' Παλαιολόγος και, σύμφωνα με την παράδοση, έχει την ιδιότητα να μετατρέπει το νερό σε ιαματικό γαλάκτωμα - «φάρμακο» για το δάγκωμα φιδιών. Το πιο γνωστό και πολύτιμο κειμήλιο της μονής, όμως, είναι η Τίμια Ζώνη της Παναγίας, που φυλασσόταν στο παρεκκλήσι της Αγίας Ζώνης από τον 14ο αιώνα και στη συνέχεια μεταφέρθηκε στο ιερό βήμα του Καθολικού. Δωρεά του αυτοκράτορα Ιωάννη ΣΤ' Κατακουζηνού, που παραιτήθηκε από το αξίωμα του για να μονάσει στο Βατοπαίδι, η Τίμια Ζώνη είναι τοποθετημένη σε τρείς ασημένιες θήκες, χωρισμένη σε άνισα τμήματα που πάντως δεν αντιστοιχούν στην αρχική της έκταση. Η Τίμια Ζώνη που παρέδωσε η Θεοτόκος στον Απόστολο Θωμά μετά την Κοίμηση και την Ανάληψη της, θεωρείται το μοναδικό προσωπικό αντικείμενο της Παναγίας που έχει διασωθεί και σπεύδουν να την προσκυνήσουν εκατομμύρια άνθρωποι από κάθε γωνιά της Γης.
Ο Ρήγας Φεραίος και ο Κοσμάς ο Αιτωλός
Το 1749, επί πατριαρχίας Κυρίλλου του Ε', ιδρύθηκε από τη μονή η Αθωνιάδα Σχολή, που ανέδειξε φωτισμένους διδασκάλους και συνέβαλε στη διάσωση και διάδοση της ελληνικής Παιδείας την εποχή της τουρκοκρατίας. Πρώτος διευθυντής της ήταν ο Νεόφυτος Καυσοκαλυβίτης και ακολούθησαν ο Αγάπιος Αγιοταφίτης και ο κληρικός Ευγένιος Βούλγαρης. Η Σχολή απέκτησε γρήγορα μεγάλη φήμη και προσέλκυσε μαθητές όπως ο Ρήγας Φεραίος, ο Κοσμάς ο Αιτωλός, ο Αθανάσιοι Πάριος και ο Ιώσηπος Μοισιόδαξ που διδάσκονταν κλασική Φιλολογία, Φιλοσοφία, Φυσική και Μαθηματικά. Μετά την παραίτηση του Βούλγαρη η Αθωνιάδα Σχολή παρήκμασε και διέκοψε τη λειτουργία της λίγο μετά το 1800. Μετά την επανίδρυση της, το 1842, στεγάστηκε σε κτίριο στις Καρυές και στη συνέχεια, μετά το 1930, στη σκήτη του Αγίου Ανδρέα της ιεράς μονής Βατοπαιδίου. Η Σχολή λειτουργεί μέχρι σήμερα με μια μικρή διακοπή την περίοδο 1940 -1953, λόγω του πολέμου. Οι σπουδαστές της είναι οικότροφοι, ακολουθούν το πρόγραμμα των δημοσίων σχολείων και διδάσκονται επιπλέον μαθήματα όπως Αγιογραφία, Εκκλησιαστική Μουσική και Ιστορία του Αγίου Όρους.
