Ζωηφόρος

Εκκλησία εν Διαλόγω, του Αρχιμ. Γρηγορίου Δ. Παπαθωμά

Εκκλησία εν Διαλόγω

του Πανοσιολ. Αρχιμανδρίτου

Γρηγορίου Δ. Παπαθωμά

Καθηγητού Πανεπιστημίου Αθηνών

από το περιοδικό «Επίσκεψις», Αρ. 707,  31-12-2009

Εκδίδεται από το Ορθόδοξο Κέντρο του Οικουμενικού Πατριαρχείου εν Σαμπεζύ Γενεύης

«Ένα από τα προβλήματα που δημιούργησαν οι Σταυροφορίες - λέει o Στήβεν Ράνσιμαν - ήταν ότι κατέστρεψαν ανεπανόρθωτα και για πάντα τις σχέσεις Χριστιανών και Μουσουλμάνων. Πριν τις Σταυροφορίες, η Ορθόδοξη ιδίως Εκκλησία και ο Μουσουλμανικός κόσμος επεδείκνυαν μία ανεκτική αλληλοκατανόηση, διαλεκτικότητα και συνδιαλλαγή, χάριν και στους διάλογους που ανέπτυξαν οι Βυζαντινοί θεολόγοι με τον Μουσουλμανικό κόσμο (πρβλ. Ιωάννη Δαμασκηνό και άλλους, μέχρι πολύ αργότερα τον Γρηγόριο Παλαμά). Επί πλέον, η Ορθόδοξη Εκκλησία απέτρεπε την ιδέα του ιερού πολέμου. Χαρακτηριστικό είναι ότι ο Πατριάρχης ΚΠόλεως Πολύευκτος (956-970) δεν ευλόγησε τον στρατό του Νικηφόρου Φωκά (963-969) που ξεκινούσε για την εκστρατεία εναντίον των Σαρακηνών, επισημαίνοντας ότι κανένας πόλεμος δεν μπορεί να είναι ιερός. Την ιδέα του ιερού πολέμου εισήγαγαν όμως οι Σταυροφόροι, οι όποιοι την αναζωπύρωσαν και στους Μουσουλμάνους, οι όποιοι είχαν αρχίσει να την εγκαταλείπουν...».

Με αυτά τα λόγια, ο Στήβεν Ράνσιμαν επισημαίνει ιστορικά την ύπαρξη και χρήση διαλόγου από τους Βυζαντινούς θεολόγους και υπογραμμίζει την θεαματική αποτελεσματικότητα που είχε η πρωτοβουλία αυτού του διαλόγου ειδικά με τους Μουσουλμάνους, σε αντίθεση με τους Δυτικούς Χριστιανούς που, αντί για διάλογο τότε, υιοθέτησαν «ιερό πόλεμο». Με άλλα λόγια, ο Στήβεν Ράνσιμαν καταδεικνύει ότι η Ορθόδοξη Εκκλησία, στο σύνολο της ιστορικής της πορείας, με μόνη εξαίρεση το πρόσφατο παρελθόν, ήταν «Εκκλησία διαλόγου», σηματοδοτούμενη από την θεολογία, και όχι «Εκκλησία ιερού πολέμου», θεμελιούμενη στην ιδεολογία.

Πράγματι, ένα από τα δομικά χαρακτηριστικά της εκκλησιαστικής πράξεως (ποιμαντική) και του εκκλησιαστικού λόγου (θεολογία) είναι ότι αυτά λειτουργούν (πρέπει να λειτουργούν) σωτηριολογικά, σωστικά και όχι θεωρητικά (ιδεολογία). Γιατί απλούστατα το ουσιώδες και απώτερο όραμα της Εκκλησίας - και της θεολογία της - είναι να σωθή ο άνθρωπος. Αυτό είναι το πρώτο, το κύριο και το πρωταρχικό αίτημα πού απευθύνει η θ. Λειτουργία μας μόλις στην έναρξη της: «υπέρ... της σωτηρίας των ψυχών (= ζωών) ημών». Και η εκκλησιακή θεολογία μας και ποιμαντική μας, αν θέλουν να παραμείνουν σωστικές και όχι να διολισθαίνουν σε ιδεολογία, δεν μπορούν παρά να βρίσκωνται σε συνεχή διάλογο με τους άλλους, αλλά και σε συνεχή διάνοιξη σε σχέση με τον «σύμπαντα» κόσμο. Διάλογο και διάνοιξη, λοιπόν, προς πάσα κατεύθυνση, εντός και εκτός των τειχών, προς τους εγγύς και τους μακράν, εντός και εκτός της Εκκλησίας.

Η εποχή την οποία ιστορικά διανύουμε, εποχή ολοκληρωμένης νεωτερικότητας και σαφώς μετα-νεωτερικότητας, αλλά και ο χωρόχρονος του δικού μας ιστορικού βίου παγίωσαν και μας έχουν εισαγάγει εξ ορισμού σε ένα πεδίο πολυπτύχου διαλόγου, με τέσσερις τουλάχιστον κεφαλαιώδεις πτυχές: 1) τον διορθόδοξο διάλογο, για να ξεκινήσουμε από το σπίτι μας, καθώς αυτός γίνεται ολοένα και πιο αναγκαίος, ειδικά σήμερα, μεταξύ ομόδοξων ετεροτήτων, 2) τον διαχριστιανικό διάλογο, καθώς η κυριαρχία της αιωνιστικής εκκοσμικεύσεως και του εκκλησιαστικού κουλτουραλισμού επάνω στην εμπειρική μαρτυρία της Εκκλησίας αυξάνει, προκαλώντας όλο και περισσότερο ετερόδοξες ετερότητες, 3) τον διαθρησκειακό διάλογο, καθώς η αυτοαποκαλυπτική ενέργεια(αυτή είναι το «γεγονός Χριστός» και η ιστορία της σωτηρίας του «σύμπαντος κόσμου») του Θεού προς τον κόσμο όχι μόνο παραμένει ακόμη ακατάληπτη, αλλά επαφίεται κυρίως στην Εκκλησία και την θεολογία της να θέσουν την αποκάλυψη του Θεού που φέρουν στους κόλπους τους, επάνω σε «όρος διαλόγου» και «επί την λυχνίαν του διαλόγου» (πρβλ. Ματθ. 5, 14-16), ιδίως ανάμεσα σε ετερόθρησκες ετερότητες, και 4) τον διαπολιτισμικό διάλογο, μέσα στην κοινωνία και με την κοινωνία, μέσα στο νέο πολυπολιτισμικό πλαίσιο της μετα-νεωτερικής εποχής μας, όχι μόνο τόσο της ευρωπαϊκής ενοποίησης όσο και κυρίως της ευρείας παγκοσμιοποίησης. Και σε αυτό ακριβώς το σημείο επανέρχεται το πρωταρχικό αίτημα ξανά, που υποβάλλει με την έναρξη της η Θ. Λειτουργία: «Υπέρ ... της των πάντων ενώσεως». Ποίων «πάντων»; Για να κρατήσουμε την αντιστοιχία με αυτούς που διαλεγόμαστε, που καλούμαστε να διαλεχθούμε, που καλούμαστε να προβούμε σε διάλογο, θα μπορούσαμε να τους ορίσουμε. Πρόκειται για διάλογο μεταξύ: 1) των ομόδοξων [ορθοδόξων] χριστιανών, 2) των ετεροδόξων χριστιανών, 3) των ετεροθρήσκων και 4) των όποιων «θύραθεν», που εκπροσωπούν ετερόκεντρες κοινωνικές αντιλήψεις ή πολιτισμούς αντίστοιχα. Και αυτό το αίτημα της Θ. Λειτουργίας μας, η «ένωση των πάντων», όπως και το «ίνα ώσιν εν’ (Ίωάν. 17,21) του Χριστού, θα γίνη και μέσα από τον διάλογο, την διάνοιξη και την συνδιαλλαγή και εάν δεν γίνη, τουλάχιστον θα αρχίση από τον διάλογο...

Έχοντας δώσει το στίγμα του πολυπτύχου διαλόγου που εκτυλίσσεται αδυσώπητος μπροστά μας, ειδικά στις ημέρες μας, ως πανανθρώπινο αίτημα της κοινωνίας και των ποικιλότροπων εκφάνσεων της, ας προσεγγίσουμε με ολίγα και με ελάχιστα μία σημαντική πτυχή της εκκλησιαστικής ζωής, το γεγονός εκείνο που το αποκαλούμε κοινότοπα σήμερα «Εκκλησία εν διαλόγω». Αυτό το γεγονός το συναντάμε πολύ έκδηλα ως στάση ζωής έναντι του κόσμου στην πατερική εποχή και γραμματεία που αρχίζουν - για να αναφερθούμε δειγματοληπτικά - από τους Απολογητές αποστολικούς πατέρες, οι όποιοι τρωτοί αυτοί εγκαινίασαν τον διάλογο με την κοινωνία, την τότε κυρίαρχη φιλοσοφία και την Πολιτεία, και μάλιστα σε μία εποχή εκδήλωσης βάναυσων διωγμών εκ μέρους της τελευταίας εναντίον των Χριστιανών. Συνεχίζει με τους καππαδόκες Πατέρες στο ίδιο μοτίβο, τον Μάξιμο τον Ομολογητή και τον Ιωάννη Δαμασκηνό, και πριν από την Άλωση (1453), στην ίδια προοπτική, φθάνει στον άγιο Γρηγόριο τον Παλαμά και τον άγιο Μάρκο Εφέσου τον Ευγενικό.

Αυτό το γεγονός της «διαλεγόμενης Εκκλησίας» υπέστη ύφεση κατά την διάρκεια της Οθωμανοκρατίας (1423/1453-1821/1913) στους δικούς μας χώρους και κυρίως κατά την διάρκεια της γέννησης του Χριστιανικού Κονφεσιοναλισμού σε Δύση και Ανατολή, που εκδηλώθηκε σε σύνολη την δεύτερη χιλιετία, αμέσως μετά τις Σταυροφορίες (1095-1204), και αποκορυφώθηκε ιδίως το 19ου αιώνα και το πρώτο ήμισυ του 20ου αιώνα. Σε αυτήν την ύφεση συνόλου του 19ου και 20ου αιώνα μέχρι τις ημέρες μας επιστρατεύθηκαν ή συστρατεύθηκαν και όλες οι ομολογιακές Θεολογικές σχολές, οι οποίες συστήθηκαν και αναπτύχθηκαν στο διάστημα αυτό μέσα σε ένα κλίμα Ακαδημαϊκής Θεολογίας που πριμοδοτούσε και ενεθάρρυνε τον κονφεσιοναλισμό και την ομολογιακή στεγανοποίηση, και απέτρεπε έτσι τον διάλογο. Στα τελευταία χρόνια άρχισε το γεγονός «Εκκλησία εν διαλόγω» να επανακτά την προγενέστερη πατερική διάσταση, την προ της Αλώσεως, παρά τις ομολογιακού τύπου αντιδράσεις. Μία τέτοια προοπτική επανάκτησης και ανάπτυξης του διαλόγου προς όλα τα αζυμούθια εκδηλώθηκε, εκ μέρους της Ορθοδόξου Εκκλησίας, από το Οικουμενικό Πατριαρχείο στα 1902, στα 1920 και επέκεινα, και στην Ελλάδα, λόγω ακριβώς των ιστορικών και γεωπολιτικών συγκυριών, λίγο πριν από την δικτατορία, κυρίως δε μετά την μεταπολίτευση (1974) και ιδίως πριν από την δύση του 20ου αι.

Ο Διάλογος συνιστά ένα επίσημο εγχείρημα με πολλά διακυβεύματα. Στην απόπειρα διαλεκτικής και διαλόγου, αυτός, για να είναι όντως Θεολογικός διάλογος, καλείται να μην υιοθετή ομολογιακό χρώμα στην πραγμάτωση του. Καλείται συνεχώς να είναι θεολογικός, χωρίς να είναι ομολογιακός. Να είναι διαλεκτικός, χωρίς να διολισθαίνη σε αλλοιώσεις αυτού που επαγγέλλεται, την αλήθεια της Εκκλησίας και την Θεολογία της. Να είναι διανοικτικός και καθόλου στεγανοποιητικός. Κάθε απόπειρα Διαλόγου καλείται να υιοθετή τον διάλογο «από πρωτοβουλία» του και να μην ενεργή στα θεολογικά δρώμενα «από αντίδραση». Εδώ ας επισημάνουμε κάποια λεπτομέρεια που καταδείχνει μία αβυσσαλέα ειδοποιό διαφορά. Υπάρχουν δυο τρόποι ενέργειας στην ζωή και την καθημερινότητα: «από πρωτοβουλία» και «από αντίδραση». Και υπάρχει πολύ μεγάλο χάος που χωρίζει το «ενεργώ "από πρωτοβουλία"» από το «ενεργώ "από αντίδραση"». «Ενεργώ "από πρωτοβουλία"» σημαίνει πώς έχω σφαιρική θέαση των πραγμάτων, έχω όραμα, και αναλώνομαι να το υλοποιήσω στην προοπτική της θέασης μου, χωρίς να έχω κανένα λόγο να προβάλω εμπόδια και να βάζω ...τρικλοποδιές σε κάποιον δίπλα μου που και εκείνος πιθανώς να επιχειρή κάτι παράλληλο, διαφορετικό ή ακόμη και αντίθετο. Από την άλλη μεριά, «ενεργώ "από αντίδραση"» σημαίνει πώς δεν έχω σφαιρική θέαση των πραγμάτων και όραμα, δεν έχω ούτε λόγο ούτε αντίλογο, και προσπαθώ με τρόπο φονταμενταλιστικό και βίαιο, κάνοντας ακόμη και (ιερό) πόλεμο αν χρειασθή, να αναιρέσω αυτό που κάνει ο άλλος δίπλα μου "από πρωτοβουλία". Σε κάθε περίπτωση, το γεγονός ενέργειας "από πρωτοβουλία" προδίδει ευρωστία θεολογική και αγάπη για την Αλήθεια! ... Και πράγματι, τότε μόνον η Αλήθεια γίνεται άθλημα κοινωνίας προσώπων - που συνιστά την ουσία της Εκκλησίας -, και άθλημα σχέσεων...

Στην ιστορία, στους κόλπους του πτωτικού κτιστού, με την ζωή και την δραστηριότητα μας καλούμαστε να κάνουμε πράξη αυτό που η Εκκλησία επαγγέλλεται μέσα στον κόσμο και την ιστορία, την ανάληψη πολυπτύχου διαλόγου. Και ανάληψη διαλόγου σημαίνει ανάληψη ευθύνης έναντι των διηρημένων Χριστιανών και έναντι του διηρημένου πτωτικού κόσμου, της διασπασμένης ανθρώπινης κοινωνίας, οπού άπαντες αναζητούν διέξοδα και μετέρχονται διαφόρων τρόπων, μεταξύ αυτών και τον διάλογο, ως μέσο για την υπέρβαση των αδιεξόδων. Εάν η Εκκλησία δεν βρίσκεται στο επίκεντρο αυτής της προοπτικής υπέρβασης των αδιεξόδων μέσα από την οντολογική οδό που διέρχεται και από τον διάλογο, τότε θα έχη «μωρανθή»..., και στην περίπτωση αυτή «εν τίνι αλισθήσεται» (Μθ 5,13); Είναι δυνατόν μία Εκκλησία να μοιάζη με μωραμένο-αφαλατισμένο αλάτι; Ναι, μας λέει ο Χριστός, αυτό είναι δυνατόν, και οι άνθρωποι την Εκκλησία αυτή θα την παραπετάξουν, θα την περιθωριοποιήσουν. Η Ορθόδοξη Εκκλησία, ιστορικά και διαχρονικά, έδειξε, πώς είναι αλάτι αλιστικό, ούσα πρωτοπόρο στον διάλογο και στο άνοιγμα των δρόμων για υπέρβαση εσχατολογικά των ανθρώπινων αδιεξόδων, στην προοπτική της πρόσληψης του «σύμπαντος κόσμου» και της «σωτηρίας των ανθρώπων απάντων»!...

Αγιολογιο

Αγιον Ορος

©2005-2016 Zoiforos.gr || Σχεδίαση - Ανάπτυξη Lweb.GR

Login or Register

Register

User Registration
or Cancel