Επίκουρου Καθηγητή Θεολογικής Σχολής ΕΚΠΑ

Θεοφάνεια

Μια αναφορά στο νόημα της ημέρας.

Το αγιασμένο ύδωρ των Θεοφανείων και ο αγιασμός.

Όπως κάθε εορτή της Εκκλησίας μας, και μάλιστα δεσποτική εορτή, έτσι και η εορτή των Θεοφανείων είναι μεστή νοημάτων και καλεί τον άνθρωπο μέσω της θεολογίας της, όπως αυτή αποτυπώνεται στην υμνολογία της ημέρας, να αναζητήσει εκείνες τις πνευματικές νύξεις που θα τον οδηγήσουν στον αγιασμό της ύπαρξής του. Οπωσδήποτε, στη συνείδηση πολλών χριστιανών η σημερινή ημέρα ταυτίζεται με τον «μεγάλο αγιασμό» αλλά και τους δημιουργεί προβληματισμό για τη διαφορά μεταξύ του αγιάσματος που αφορά στην είσοδο του νέου μηνός και του αγιάσματος που εκπηγάζει από τη λατρευτική ζωή της Εκκλησίας εν σχέσει προς την εορτή των Θεοφανείων.

Όσοι όμως ζουν μέσα στον χώρο της Εκκλησίας, γνωρίζουν ότι στην εκκλησιαστική ζωή δεν υφίσταται η παγανιστική αντίληψη κατηγοριοποιήσεως των αγιασμένων υδάτων αλλά και το ότι η σημερινή ημέρα δεν αντλεί την αξία της από την παραγωγή αγιασμένου ύδατος, αλλά το αγιασμένο ύδωρ προέρχεται από τη θεολογική βάση της ημέρας αυτής(1). Οι λαθεμένες αυτές εκτιμήσεις βέβαια, δεν αποκλείεται να εντάσσονται στο πλαίσιο μιας παρατηρούμενης θρησκειοποίησης της πίστεως που δημιουργεί σύγχυση ως προς το ακριβές νόημα της εορτής.

Η εορτή των Θεοφανείων ως βιωματική πρόκληση του ανθρώπου

να κατανοήσει το δικό του βάπτισμα!

Εάν ο άνθρωπος επιθυμεί αληθινά να κατανοήσει τη σημασία της ημέρας των Θεοφανείων και όσων τελούνται κατά την ημέρα αυτή, οφείλει να παρακολουθήσει την υμνολογία της εορτής. Αυτός είναι ο ασφαλέστερος τρόπος εισαγωγής στη θεολογία της, η οποία τον κατευθύνει να αντιληφθεί ότι το γεγονός του βαπτίσματος του Κυρίου αποτελεί αφετηρία κατανοήσεως της σημασίας του δικού του βαπτίσματος.

Άλλωστε το αποστολικό ανάγνωσμα της ακολουθίας των Ωρών επισημαίνει ότι, «όσοι βαπτισθήκαμε στο όνομα του Χριστού, βαπτισθήκαμε για να συμμετέχουμε στον θάνατό του. Θανατωθήκαμε και συνταφήκαμε μαζί του λόγω του βαπτίσματός μας, ώστε, όπως ακριβώς εγέρθηκε από τους νεκρούς ο Κύριος με τη δόξα του Πατέρα του, έτσι και εμείς να μπορούμε να ζήσουμε μια καινούργια ζωή»(2).

Η βάπτιση του ανθρώπου ως ενδυματολογική ανανέωση!

Όπως ερμηνεύει ο ι. Χρυσόστομος, αυτός που πεθαίνει και συνθάπτεται είναι ο «παλαιός» άνθρωπος, δηλαδή ο άνθρωπος που τελεί τα έργα της αμαρτίας. Εκείνος που ανίσταται είναι ο «καινούργιος» άνθρωπος, και «καινούργιος» θεωρείται εκείνος ο οποίος ανακαινίζεται σύμφωνα με την εικόνα του δημιουργού του. Οι παραινέσεις του Χρυσοστόμου προς τους μέλλοντες να βαπτισθούν αφορούν και στη σημερινή ημέρα. Το βάπτισμα προϋποθέτει απέκδυση και ένδυση. Ο άνθρωπος αποβάλλει το «παλαιό» και βρώμικο ρούχο της αμαρτίας για να ενδυθεί το νέο λευκό και καθαρό ρούχο του καινούργιου ανθρώπου. Ποιο νέο ρούχο λέγω; αναρωτιέται ο ι. Χρυσόστομος. Αυτόν τον ίδιο τον Χριστό ενδύεται. Διότι, συνεχίζει, όσοι έχετε βαπτισθεί στο όνομα του Χριστού, έχετε ενδυθεί τον ίδιο τον Χριστό(3).

Η βάπτιση καθιστά την ψυχή εύπλαστη όπως ο σίδηρος!

Ο Μ. Βασίλειος παρομοιάζει τον θάνατο αυτό και την ανακαίνιση με τη βάπτιση του σιδήρου στο πυρ. Ο καππαδόκης ιεράρχης δίνει μια πολύ ωραία εικόνα, χρησιμοποιώντας για τον σίδηρο τρεις λέξεις: βάπτισμα, πυρ, πνεύμα και συνδέοντας την εικόνα αυτή με την πνευματική ζωή του ανθρώπου. Λαμβάνοντας αφορμή από το γεγονός ότι την εποχή εκείνη οι σιδεράδες «βάπτιζαν» τον σίδηρο μέσα στη φλόγα, ο Μ. Βασίλειος υπογραμμίζει ότι το «βάπτισμα» του σιδήρου στη φλόγα, σήμαινε ότι ο σίδηρος καθαριζόταν, εξομαλυνόταν από ατέλειες, γινόταν εύπλαστος και απαλός ενώ, όπως θερμαινόταν, είχε συγχρόνως την ιδιότητα να φωτίζει και να θερμαίνει όποιο αντικείμενο πλησίαζε. Μάλιστα, ο ι. πατήρ επεκτείνει με εύγλωττο τρόπο την εικόνα. Ο σίδηρος πλάθεται σύμφωνα με τη βούληση του τεχνίτη του, ενώ κάθε φορά που τον διαπερνά το «πνεύμα», δηλαδή ο αέρας που βγαίνει από τη φυσούνα του τεχνίτη, αναζωπυρώνεται η θέρμη του και διατηρεί τις ιδιότητες αυτές του εύπλαστου και του απαλού(4).

Η βάπτιση ως σταύρωση του ανθρώπου ως προς τον κόσμο

και του κόσμου στον άνθρωπο!

Είναι φανερό ότι η εικόνα αυτή περιγράφει την ωφέλεια της συμμετοχής του ανθρώπου στο βάπτισμα και επεξηγεί την αποστολική βεβαιότητα ότι «όσοι εις Χριστόν εβαπτίσθητε εις τον θάνατον αυτού εβαπτίσθητε», δηλαδή όσοι έχουν βαπτισθεί στο όνομα του Χριστού, έχουν βαπτισθεί στο θάνατό του. Δια του βαπτίσματος, ο άνθρωπος καλείται να σταυρωθεί ως προς τον κόσμο, και να σταυρώσει τον κόσμο(5). Να σταυρώσει τον κόσμο σημαίνει να απομυθοποιήσει την ψεύτικη λάμψη του, όλα όσα του φαίνονται σημαντικά και δεν είναι.

Το να σταυρωθεί ως προς τον κόσμο, σημαίνει να αποκτήσει πνευματικό φρόνημα χάρη στο οποίο δεν θα εξαρτάται από όσα θεωρεί σημαντικά και δεν είναι. Όσοι έχουν βαπτισθεί, έχουν ενταχθεί σε ένα τρόπο βιωτής την οποία μας υπενθυμίζει η σημερινή ημέρα. Όπως λοιπόν ο σίδηρος, όταν έχει κάποια ατέλεια, ευθυγραμμίζεται χάρη στη φλόγα του πυρός, έτσι και ο άνθρωπος καλείται να δοκιμαστεί μέσα από την φλόγα του Αγίου Πνεύματος ώστε να γίνει εύπλαστος. Εύπλαστος κατά την καρδία του, κατά τους λόγους του, κατά τις πράξεις του. Όσο περισσότερο εύπλαστος γίνεται, τόσο περισσότερο, όπως η σφραγίδα στο κερί, εντυπώνεται μέσα του ο βίος του υπογραμμού Χριστού. Αυτό βέβαια θα πραγματοποιηθεί αν ο άνθρωπος κρατήσει την καρδιά του ανοικτή, διότι μόνο τότε η πνοή του Πνεύματος έχει τη δυνατότητα να αναζωπυρώνει τη Χάρη, ώστε να διατηρείται ευκρινής η εικόνα της σφραγίδας.

«Χριστός βαπτιζόμενος μεθ’ ημών»

Η σημερινή λοιπόν ημέρα, πλην της αποκαλύψεως της δόξης του Τριαδικού Θεού, έχει και ανθρωπολογικό νόημα, διότι σημαίνει την ανανέωση των βαπτισματικών μας όρκων και διαβεβαιώσεων προς τον Κύριο. Επομένως η μέρα αυτή καλεί σε προβληματισμό αυτοσυνειδησίας τον άνθρωπο, ώστε να επιτύχει να συνειδητοποιήσει και τη σημασία του αγιασμού. Αυτό το καθιστούν σαφές οι ύμνοι αυτής της μέρας, σύμφωνα με τους οποίους το νόημα αυτής της μέρας των Θεοφανείων και της νηστείας που προηγείται έγκειται, στο ότι σήμερα κατά ένα μυστικό τρόπο βαπτιζόμαστε μαζί με τον Χριστό. Σύμφωνα με ένα σημαντικό ύμνο του όρθρου πληροφορούμεθα ότι, Χριστός βαπτιζόμενος μεθ’ ημών(6), δηλαδή ότι ο Χριστός βαπτίζεται μαζί μας. Επομένως η όλη πνευματική προετοιμασία του χριστιανού δεν αφορά στη λήψη ενός υγρού, που πιθανόν στη σκέψη ορισμένων αποκτά μαγικές ιδιότητες και αποτελεί εχέγγυο λύσεως των προβλημάτων τους, αλλά αφορά στην επιθυμία του να ζήσει ή καλύτερα να αποδεχθεί εκ νέου, αυτό που συνέβη πριν πολλά χρόνια στη ζωή του, δηλαδή το προσωπικό του Βάπτισμα. Υπάρχουν διάφοροι ύμνοι για τη σημερινή ημέρα οι οποίοι τονίζουν τη θεολογία της, αλλά είναι πολύ σημαντικό να καταλάβουμε ότι η σημερινή ημέρα καθοδηγεί τον άνθρωπο να επιστρέψει στο γεγονός του προσωπικού του βαπτίσματος και να κατανοήσει, ο καθένας στο μέτρο του δυνατού, τη θεολογική σημασία του για την πορεία της πνευματικής του ζωής.

Η εορτή των Θεοφανείων προσκαλεί τον άνθρωπο στην υπέρβαση ενός «φόβου».

Ο σύγχρονος άνθρωπος, κουρασμένος πνευματικά από τις περιπέτειες της ψυχής του, διστάζει να παραχωρήσει ολόκληρο τον εαυτό του στη ζωή του Πνεύματος. Τον φοβίζει να «πεθάνει» ως προς τον κόσμο και προτιμά να σήπεται κατά τη φθορά των κενών πνευματικού νοήματος επιθυμιών του. Την ημέρα λοιπόν αυτή των Θεοφανείων η Εκκλησία του υπενθυμίζει την αξία του βαπτίσματος, ενώ μέσω του αγιασμού, με αισθητό και συμβολικό τρόπο τον καθοδηγεί να συμμετάσχει στο βάπτισμα του Χριστού. Τον καθοδηγεί να ζήσει και πάλι το δικό του βάπτισμα, να ομολογήσει και πάλι την απόταξη του Σατανά και τη σύνταξή του με τον Κύριο.

Πράγματι! Εάν νιώσει ο άνθρωπος τη χάρη που πηγάζει από την αγία ημέρα των Θεοφανείων και αποφασίσει να συν-ταφεί ως προς τον παλαιό άνθρωπο με τον Σωτήρα Χριστό, αφανίζοντας το φρόνημα της σάρκας με την ενεργή υπακοή στις θείες εντολές, τότε θα έχει αξιοποιήσει πνευματικά τη σημερινή ημέρα. Τότε η ημέρα αυτή θα έχει όντως γίνει απαρχή ζωής βαπτισμένης στα αγιασμένα ύδατα του Ιορδάνη!

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

 1. Για το κείμενο της ακολουθίας βλ. Η ακολουθία του μεγάλου αγιασμού των Θεοφανείων, Έκδ. Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος, Αθήναι 2002. Για πατερικές θέσεις, βλ. Αγ. Ιωάννου του Χρυσοστόμου, Ομιλίες στα γεγονότα της θείας οικονομίας, Απόδοση Ευ. Γ. Καρακοβούνη, Έκδ. Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος, Αθήναι 1997. Για τη θεολογία του βαπτίσματος, βλ. Νικολάου Ιωαννίδη(αρχιμ.), «Η εορτή των Χριστουγέννων-Θεοφανείων» στο, Το χριστιανικόν εορτολόγιον : Πρακτικά Η ́Πανελληνίου Λειτουργικού συμποσίου στελεχών Ιερών Μητροπόλεων, Κλάδος Εκδόσεων της Επικοινωνιακής και Μορφωτικής Υπηρεσίας της Εκκλησίας της Ελλάδος, Αθήνα: 2007, σσ. 129-185∙ Το Άγιο Βάπτισμα, η ένταξή μας στην Εκκλησία του Χριστού, Έκδ. Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος [σειρά Λογική λατρεία], Αθήναι 2002. Ιω. Κογκούλη, Χρ. Οικονόμου, Π. Σκαλτσή, Το Βάπτισμα, εκδ. Λυδία[Θεία Λατρεία και Παιδεία 2], Θεσσαλονίκη 1992. Επίσης, γενικές αλλά και ειδικές πληροφορίες για το θέμα βλ., Ν. Νικολάου, Ο μεγάλος αγιασμός των Φώτων μέσα από τα αγιωτικά κείμενα. Λαογραφία και λογοτεχνία: Πρωτότυπη ερμηνευτική παρουσίαση με πολλές γλωσσικές και πραγματολογικές διασαφηνίσεις, Εκδ. Γρηγόρη, Αθήνα 2003.

2. Ρωμ. 6, 3-4.

3. Πρβλ. Και γαρ τάφος εστί και ανάστασις το βάπτισμα. ‘Συνθάπτεται γαρ ο παλαιός άνθρωπος τη αμαρτία και ανίσταται ο νέος ο ανακαινούμενος κατ’ εικόνα του κτίσαντος’. Αποδυόμεθα και ενδυόμεθα∙ αποδυόμεθα μεν το παλαιόν ιμάτιον το υπό του πλήθους των ημαρτημένων καταρρυπωθέν, ενδυόμεθα δε το καινόν και πάσης κηλίδος απηλλαγμένον. Τι δε λέγω; Αυτόν τον Χριστόν ενδυόμεθα∙ ‘Όσοι γαρ, φησιν, εις Χριστόν εβαπτίσθητε, Χριστόν ενεδύσασθε’ (Ιω. Χρυσοστόμου, Κατηχήσεις, Β΄, 11, 4, εκδ. A. Wenger, Jean Chrysostome, Huit catéchèses baptismales, Sources chrétiennes 50bis, Les éditions du cerf, Paris 1970, σ.)

4.  Βασιλείου του Μεγάλου, Περί βαπτίσματος, Β΄, Πώς βαπτίζεταί τις το εν τω Ευαγγελίω, του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού βάπτισμα, 10, εκδ. J. Ducatillon, Basile de Césarée, Sur le baptême, Sources chrétiennes 357, Les éditions du cerf, Paris 1989, σ. 132, 7- 134, 37)

5.  Πρβλ. Αββά Δωροθέου, Διδασκαλίαι, ΙΣΤ΄, ,§168, L. Regnault – J. de Preville, Dorothée de Gaza, Oeuvres Spirituelles, S.C. 92, Les éditions du cerf, Paris 1963, σ. 462.•

6.  Στιχηρό ιδιόμελο των Αίνων της εορτής των Φώτων, Μηναίον Ιανουαρίου, Έκδοσις της Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος, Εν Αθήναις 1979, σ. 86.